Δεν πέσαμε από τα σύννεφα με την είδηση ότι ο ένας στους δύο Έλληνες δεν προγραμματίζει να πάει διακοπές φέτος το καλοκαίρι. Η νέα δημοσκόπηση του Ινστιτούτου Έρευνας Λιανικών Καταναλωτικών Αγαθών (ΙΕΛΚΑ) καταγράφει μια τάση που εντείνεται τα τελευταία χρόνια ανάμεσα στον ντόπιο πληθυσμό, κυρίως λόγω οικονομικής στενότητας. Ακόμα και εκείνοι που πηγαίνουν τελικά διακοπές, περιορίζουν τα έξοδα και τις ημέρες διαμονής ή καταλύουν σε εξοχικά και σπίτια φίλων.
Το να μην μπορείς να πληρώσεις ούτε για μία εβδομάδα διακοπές μακριά από το σπίτι σου είναι ένα από τα κριτήρια της υλικής στέρησης, όπως μετριούνται στις έρευνες συνθηκών διαβίωσης της Εurostat και της ΕΛΣΤΑΤ εδώ και δεκαετίες. Η συγκεκριμενη κατάσταση ονομάζεται «φτώχεια διακοπών». Επηρεάζει σχεδόν έναν στους τέσσερις εργαζόμενους στην Ελλάδα και το 46% του πληθυσμού άνω των 16 ετών.
Η Μεσόγειος φλέγεται… από υπερτουρισμό;
Την ίδια στιγμή που οι ντόπιοι αδυνατούν να κάνουν διακοπές αν δεν έχουν σπίτι «στο χωριό», δημοφιλείς προορισμοί της Μεσογείου αναστενάζουν από τον υπερτουρισμό.
Φέτος οι γηγενείς σε Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία συντονίστηκαν, με μαχητικές διαδηλώσεις ενάντια στον «τουριστικό υπερκορεσμό στη Νότια Ευρώπη». Στην Ελλάδα δεν έχουμε αντίστοιχες μαζικές διαμαρτυρίες. Υπάρχουν όμως κινήματα πολιτών, όπως το Δίκτυο για Βιώσιμες Κυκλάδες, που αγωνίζονται για να προστατεύσουν τα ελληνικά νησιά από την υπερδόμηση και την τουριστική υπερεκμετάλλευση.
Αντίστοιχα, δημοφιλή νησιά, όπως η Σαντορίνη και η Μύκονος, πληρώνουν ήδη το τίμημα του υπερτουρισμού, έχοντας πρωταγωνιστήσει σε πληθώρα διεθνών αρνητικών δημοσιευμάτων.
Πάρις Τσάρτας – Ομότιμος καθηγητής Τουριστικής Ανάπτυξης στο Χαροκόπειο Παν/μιο – Πρώην Πρύτανης Παν/μιου Αιγαίου
Το δικαίωμα στις διακοπές
Θέσαμε τους παραπάνω προβληματισμούς σε έναν από τους πλέον καταξιωμένους επιστήμονες σε θέματα τουριστικής ανάπτυξης, τον ομότιμο καθηγητή του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου και πρώην πρύτανη του Πανεπιστημίου Αιγαίου Πάρι Τσάρτα. Ο ίδιος έχει τοποθετηθεί ενεργά στον δημόσιο διάλογο για τον βιώσιμο τουρισμό, ασκώντας κριτική στην κατάχρηση του όρου «υπερτουρισμός». Επιμένει ότι το ταξίδι και οι διακοπές είναι δικαίωμα και όχι προνόμιο και πρέπει να είναι προσιτά για όλους.
– Πώς σχολιάζετε την έρευνα του ΙΕΛΚΑ που δείχνει ότι ο ένας στους δύο Έλληνες δεν θα κάνει διακοπές φέτος το καλοκαίρι;
Η συγκεκριμένη έρευνα είναι από τις πλέον αξιόπιστες. Όμως υπάρχουν ζητήματα που είναι γενικά δύσκολα στις έρευνες διακοπών, ακόμα και σε αυτές που διεξάγει η Εurostat από τη δεκαετία του ’80.
Το πρώτο είναι ότι όταν ρωτάς για διακοπές, ορίζεις στον ερωτώμενο τι εννοείς. Του λες ότι αναφέρεσαι σε διακοπές που θα περιλαμβάνουν πιθανόν πληρωμή καταλύματος και του ορίζεις τον χρόνο. Αυτό γίνεται για να μπορεί ο ερωτώμενος να διαφοροποιεί στην απάντησή του την έννοια των διακοπών από τον παραθερισμό.
Σε πολλές χώρες της Ευρώπης υπάρχει πολύ μεγάλος αριθμός ανθρώπων που είναι ιδιοκτήτες ή χρήστες παραθεριστικών κατοικιών. Η Ελλάδα είναι μια από αυτές. Όταν απαντούν το 52% ότι δεν θα κάνουν διακοπές, σημαίνει ότι ένα τμήμα των «διακοπών με χρήματα», που μειώνεται σταθερά για οικονομικούς λόγους, πηγαίνει προς ταξίδια μικρής διάρκειας σε παραθεριστικά σπίτια και σπίτια φίλων.
Το δεύτερο θέμα στις έρευνες αυτού του τύπου, είναι ότι όταν δηλώνει το 50% «δεν θα πάω διακοπές», πρέπει να υπάρξει μια διερεύνηση αργότερα αν αυτό όντως συνέβη.
Σε κάθε περίπτωση η τάση των τελευταίων αρκετών ετών και προ πανδημίας είναι η μείωση των πληρωμένων διακοπών – όπου χρησιμοποιείται ένα συμβατικό κατάλυμα.
Στρατηγικές υποκατάστασης
– Υπάρχει και ο όρος staycation – διακοπές χωρίς να φύγεις από το σπίτι. Θεωρείτε ότι η τάση αυτή έγινε της «μόδας» μετά την πανδημία;
Ναι, αλλά η κεντρική λογική έχει να κάνει με μια στρατηγική ταξιδιών. Ο μέσος Ευρωπαίος δεν θέλει να μην ταξιδέψει. Προσπαθεί να ταξιδέψει, κάνοντας όμως μια εκτίμηση των χρημάτων. Σε χώρες όπως η Ελλάδα τα χρήματα είναι αρκετά λιγότερα, λόγω οικονομικής κατάστασης, σε άλλες χώρες είναι καλύτερα. Αλλά πάντα υπάρχουν περιορισμοί.
Ανάλογα με τους περιορισμούς θα δούμε τα εξής:
- Υποκατάσταση του ξενοδοχειακού καταλύματος με φθηνότερο κατάλυμα – π.χ. σε κάμπινγκ.
- Τη δυναμική, και δομική θα έλεγα, τάση υποκατάστασης του ξενοδοχειακού καταλύματος από κατάλυμα οικονομίας του διαμοιρασμού.
- Υποκατάσταση του ταξιδιού στο εξωτερικό, από ταξίδι στο εσωτερικό.
Έχουμε υποκατάσταση από μια σειρά προϊόντων που καθόλου νέα δεν είναι. Αυτό που λέμε τώρα Airbnb με τρόπο επιχειρηματικό υπήρχε ως couch travelling από τη δεκαετία του ’80. Ταξίδευες στο εξωτερικό και έμενες σε ένα φίλο σου, που σε φιλοξενούσε στον καναπέ του. Με τη σειρά του εκείνος ερχόταν σε σένα και τον φιλοξενούσες.
Ψάχναμε τότε να βρούμε γιατί οι αφίξεις είναι περισσότερες από τις διανυκτερεύσεις. Η διαφορά ήταν ότι κάποιοι κοιμόντουσαν σε σπίτια φίλων ή ακόμα και στην ύπαιθρο – ξενοδοχείον τα «Αστέρια».
Σήμερα, έχουμε υποκαταστάσεις, οι οποίες όμως δεν αλλάζουν το πολύ ισχυρό trend «ταξιδεύω». Αυτό που έχει αλλάξει είναι ότι το ταξίδι έχει γίνει πιο στρατηγικό. Επιλέγω οικονομικότερα, επιλέγω Ελλάδα, επιλέγω το παραθεριστικό σπίτι ή το σπίτι του φίλου. Και κάνω υπό όρους ένα ταξίδι εκεί που μπορώ να πληρώσω κατάλυμα, συχνά φθηνό, για παράδειγμε εκτός σεζόν.
Άναρχη δόμηση και υπερτουρισμός
– Τα τελευταία χρόνια γίνεται έντονη συζήτηση για τον υπερτουρισμό. Θεωρείτε ότι στην Ελλάδα έχουμε πρόβλημα υπερτουρισμού;
Πράγματι η συζήτηση αυτή έχει ανοίξει μετά την πανδημία, και αυτό είναι θετικό. Πρέπει όμως να δούμε πώς ορίζεται η έννοια του υπερτουρισμού. Από τις έρευνες που έχουν γίνει οι πραγματικοί δείκτες υπερτουρισμού εντοπίζονται σε πολύ λίγα σημεία: Τη Σαντορίνη, τη Μύκονο, ελάχιστα στην Αθήνα.
Δεν μπορούμε συνολικά και οριζόντια να μιλάμε για φαινόμενο υπερτουρισμού στη χώρα. Η χρήση του όρου υπερτουρισμός πρέπει να γίνεται εκεί που οι δείκτες υποδεικνύουν και αναδεικνύουν προβλήματα.
Παράλληλα μας ενδιαφέρουν και οι τάσεις. Η Αθήνα στο ευρύ κέντρο έχει στοιχεία υπερτουρισμού. Υπάρχουν νησιά, όπως η Ρόδος και η Πάρος, που σε τμήματά τους έχουν στοιχεία υπερτουρισμού. Αυτό όμως δεν τα καθιστά στο σύνολό τους νησιά που υποφέρουν από το φαινόμενο.
Πολλές φορές ταυτίζεται ο υπερτουρισμός με την υπερδόμηση και την άναρχη ανάπτυξη. Στην πραγματικότητα τα δεδομένα των αριθμών δεν είναι τόσο πιεστικά στην περίοδο του έτους ή της σεζόν. Είναι πιεστικά συγκεκριμένες ημερομηνίες, οι οποίες είναι περιορισμένες στις περισσότερες περιοχές.
Πρέπει να μας απασχολεί ο υπερτουρισμός, αλλά να γίνεται η συζήτηση στα σωστά πλαίσια.
Αν θέλουμε να έχουμε ένα πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης ανταγωνιστικό πρέπει να βάλουμε απόλυτους περιορισμούς, σε περιοχές που είναι Natura, σε περιοχές που απειλείται το τοπίο. Υπάρχουν νησιά στα οποία δεν υπάρχει κανένας λόγος να συνεχιστούν οι μεγάλες επενδύσεις. Πρέπει να σταματήσουν, να μην γίνουν καν.
Δεν υπάρχει λόγος ένα τμήμα της δόμησης να μην στραφεί σε κοινωνική κατοικία. Δεν μπορεί σε νησιά ή τουριστικές περιοχές, να υπάρχει πρόβλημα κατοικίας για γιατρούς, δασκάλους, πυροσβέστες και εμείς να λέμε να δώσουμε κι άλλες άδειες για χτίσιμο.
Να σταματήσει αυτό, και ένα τμήμα της υπαρκτής δόμησης να δοθεί σε αυτούς που είναι υποχρεωμένοι να πάνε. Να λειτουργήσει ως κίνητρο για να ζήσουν εκεί και να βοηθήσουν τον προορισμό να είναι καλύτερος.
Αυξητική η τάση για ταξίδια
– Είπατε ότι παρά την τάση να μειώσουμε το κόστος των διακοπών, δεν μειώνονται τα ταξίδια. Τι να περιμένουμε;
Η διεθνής τάση στα ταξίδια είναι μόνο αυξητική. Ένας λόγος είναι η δημογραφική εξέλιξη του παγκόσμιου πληθυσμού.
Τη δεκαετία του 1950 ο πληθυσμός ήταν 2,5 δισεκατομμύρια. Το 2050 θα είμαστε 10 δισεκατομμύρια, τώρα είμαστε 8 δισ.
Όλες οι διεθνείς έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που ταξιδεύουν είναι 15%-25%. Οι χώρες που συνεχώς προσθέτουν πληθυσμό στον παγκόσμιο χάρτη δεν έχουν ακόμα ταξιδέψει. Όταν όμως ξεκινούν να ταξιδεύουν, η τάση είναι ισχυρή.
Οι προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού είναι ότι όσο αυξάνεται ο πληθυσμός, τόσο θα ενισχύεται η τάση για ταξίδια.
– Πώς θα γίνει οι διακοπές να είναι προσιτές σε όλους; Γιατί να μην μπορεί ένας Έλληνας εργαζόμενος να πάει διακοπές στα νησιά το καλοκαίρι;
Από τη στιγμή που θεωρούμε ότι το ταξίδι είναι δικαίωμα – κοινωνικό, καταναλωτικό – πρέπει να βρεθούν τρόποι οικονομικοί και αναπτυξιακοί ώστε να μπορεί ο Έλληνας να ταξιδεύει περισσότερο και σε περισσότερους προορισμούς. Αυτό έχει να κάνει με την οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών και τη γενική κατάσταση της χώρας, που είναι προβληματική.
Υπάρχει ένα κομμάτι ατόμων που καταναλωτικά τα καταφέρνουν, αλλά η γενικότερη εικόνα δεν είναι καλή. Αν αυτή η εικόνα βελτιωθεί, θα βελτιωθεί και η δυνατότητα ταξιδιών μεγαλύτερου κόστους.
