Εχοντας περάσει τις τελευταίες πέντε εβδομάδες στην Ανατολική Αφρική έπειτα από μακροχρόνια απουσία, ένιωσα ότι οι Κενυάτες είναι πιο σίγουροι από κάθε άλλη στιγμή, μετά την κατάκτηση της ανεξαρτησίας τους το 1963, για την ικανότητά τους να προσελκύουν αξιόπιστους εταίρους καθώς η χώρα τους προχωρά στην προσπάθειά της για μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη.
Η ληστρική φύση του νεοφιλελευθερισμού
Σ’ αυτό το πλαίσιο, η δημιουργία υποδομών υπήρξε κορυφαία προτεραιότητα για τις διαδοχικές κυβερνήσεις της Κένυας. Μεταξύ των πιθανών διεθνών αναπτυξιακών εταίρων της είναι οι παραδοσιακοί – Ηνωμένο Βασίλειο, Ευρωπαϊκή Ενωση και Ηνωμένες Πολιτείες – ή/και οι νεοφερμένοι – μέλη των BRICS, Βραζιλία, Κίνα, Ινδία, Ρωσία και Νότια Αφρική.
Στο Ναϊρόμπι και τη Μομπάσα, μια αίσθηση στρατηγικής αυτονομίας είναι αισθητή. Εάν κάποιος από τους παραδοσιακούς αναπτυξιακούς εταίρους προσφέρει μια συμφωνία που είναι οικονομικά μη ανταγωνιστική, ευάλωτη σε εξωεδαφικές κυρώσεις ή απαράδεκτη για ιδεολογικούς λόγους ή επειδή προσβάλλει τις πολιτιστικές ευαισθησίες του λαού, τότε η Κένυα πιθανότατα θα σηκωθεί από το τραπέζι των διαπραγματεύσεων και θα πάει αλλού. Εχει επιλογές.
Σ’ όλη την Αφρική, η εικόνα είναι σχεδόν ίδια. Επιπλέον, όλο και περισσότεροι αφρικανοί ηγέτες αναγνωρίζουν τη ληστρική φύση της νεοφιλελεύθερης οικονομικής θεωρίας, η οποία λειτουργεί ως ένας εξαιρετικά εκλεπτυσμένος μηχανισμός μεταφοράς πλούτου, μεταμφιεσμένος ως ο ψεύτικος θεός της αέναης προόδου και της ευημερίας για όλους.
Η νέα στρατηγική αυτονομία της Αφρικής αποδεικνύεται όχι μόνο από τον αυξανόμενο αριθμό έργων που χρηματοδοτούνται από μη δυτικές πηγές, αλλά και από τις αυξανόμενες ανάλογες επιλογές σ’ ολόκληρη την ήπειρο, γράφει σε ανάλυσή του ο Javier M. Piedra*.
Η αναδυόμενη δυνατότητα των Αφρικανών να επιλέγουν τους αναπτυξιακούς εταίρους τους – ιδίως την Κίνα – κάνει ορισμένους ηγέτες της Δύσης να παραληρούν.
«Το τρένο ήταν καθαρό, άνετο, κλιματιζόμενο και στην ώρα του» (φωτογραφίες metickets.krc.co.ke)
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα όσα δήλωσε αυτόν τον μήνα από τη Νιγηρία ο υπουργός Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου, Τζέιμς Κλέβερλι: «Ζούμε μια εποχή στην οποία οι τεκτονικές πλάκες της παγκόσμιας πολιτικής μετατοπίζονται αποφασιστικά. Και μια μάχη ιδεών λαμβάνει χώρα ξανά. Αυτή τη φορά, επικεντρώνεται στη φύση και το μέλλον της διεθνούς τάξης».
Η δήλωση δεν σηματοδοτεί απλώς «σημεία συζήτησης». Εκφράζει μύχιες επιθυμίες και φανερώνει με υποτονικό τρόπο κάτι σαν πανικό.
Καθαρό, άνετο και στην ώρα του
Αυτές οι σκέψεις για την αναδυόμενη στρατηγική αυτονομία της Αφρικής πέρασαν από το μυαλό μου καθώς ο εντυπωσιακός, κινεζικής κατασκευής Standard Gauge Railway της Κένυας με ταξίδεψε από την Μομπάσα, το μεγαλύτερο λιμάνι της Ανατολικής Αφρικής, στην πολυσύχναστη πρωτεύουσα Ναϊρόμπι.
Η οικονομική θέση, με τους ευχάριστους, ένστολους σερβιτόρους να γνέφουν από τα γεμάτα φαγητό καρότσια τους, ξεπερνά το αντίστοιχο της Amtrak από την Ουάσιγκτον στη Νέα Υόρκη. Το τρένο ήταν καθαρό, άνετο, κλιματιζόμενο και στην ώρα του.
Στο Ναϊρόμπι, μίλησα εκτενώς με αρκετούς καταξιωμένους πολιτικούς μηχανικούς, που διαθέτουν δεκαετίες επαγγελματικής εμπειρίας στην Κένυα, για το εξπρές Ναϊρόμπι – Μομπάσα. Δήλωσαν κατηγορηματικά ότι η China Road and Bridge Corporation, ο κύριος κινέζος ανάδοχος, είχε κάνει «πολύ καλή δουλειά» από άποψη μηχανικής, προγραμματισμού, σχεδιασμού και κατασκευής.
Από την πλευρά του, το Wilson Center σημείωσε πρόσφατα: «Ο [Kenyan Standard Gauge Railway] είχε ορισμένες σημαντικές επιτυχίες. Τα τρένα κινούνται πιο γρήγορα σε σύγκριση με την κυκλοφορία στο πρώην [βρετανικής κατασκευής] σιδηροδρομικό αλλά και οδικό δίκτυο και οι υπηρεσίες επιβατών είναι δημοφιλείς.
»Ο όγκος των αγαθών που μεταφέρονται από το SGR έχει αυξηθεί σημαντικά από τότε που ξεκίνησαν οι εμπορικές δραστηριότητες και αυτό συνέβαλε στην αποσυμφόρηση των λιμενικών λειτουργιών, στην επιτάχυνση της μεταφοράς και στην ενίσχυση της ασφάλειας των εμπορευμάτων».
Η μερίδα του λέοντος
Αν και υπήρξαν ανησυχίες για τη σχέση κόστους-αποτελεσματικότητας του σιδηροδρόμου, φαίνεται να βρίσκεται στα όρια της κερδοφορίας. Σύμφωνα με το Dhahabu Kenya, από το τέλος του 2022, τα έσοδά του αυξήθηκαν κατά 6,4% σε 15,3 δισεκατομμύρια σελίνια Κένυας (116,4 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ), ποσό που συγκρίνεται με το κόστος «περίπου 18 δισεκατομμυρίων σελινιών (136,98 εκατομμυρίων δολαρίων) για τη λειτουργία των επιβατικών και εμπορευματικών τρένων».
Αν είναι ακριβές, το SGR έχει σχεδόν ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό, κάτι που είναι αξιοσημείωτο, καθώς πολλά μεγάλα έργα σε όλο τον κόσμο – σύμφωνα με το Ινστιτούτο Cato («Megaprojects: Over Budget, Over Times, Over and Over») – αφορούν σε προτάσεις με οικονομικές απώλειες.
Ο Caesar Mwangi, κοσμήτορας του Strathmore University Business School στο Ναϊρόμπι, μου είπε: «Εάν το Λονδίνο, το Παρίσι ή οι Βρυξέλλες θέλουν ν’ ανταγωνιστούν επιτυχώς την Κίνα ή οποιαδήποτε χώρα από τις BRICS, στην Αφρική, θα πρέπει ν’ ασχοληθούν σοβαρά με τις συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.
»Οι δυτικές κυβερνήσεις πρέπει να μετριάσουν τους ισχυρισμούς τους περί αυθεντίας στα τεχνικά θέματα, να σταματήσουν να κατηγορούν άλλους για κακοτεχνίες, ενώ δεν υφίστανται, να υποβάλουν λογικές προτάσεις και να κερδίσουν χρήματα με αποδεκτούς όρους και ρεαλιστικά χρονοδιαγράμματα. Διαφορετικά, η Κίνα, η Τουρκία και η Ινδία θα συνεχίσουν να παίρνουν τη μερίδα του λέοντος στα έργα».
«Εχουν χορτάσει από δυτικούς ειδικούς»
Αυτό εξηγεί γιατί οι Taipei Times, επικαλούμενοι τη μελέτη του Κέντρου Παγκόσμιας Ανάπτυξης για το 2022, ανέφεραν ότι «οι αναπτυξιακές τράπεζες της Κίνας παρείχαν 23 δισεκατομμύρια δολάρια για χρηματοδότηση έργων υποδομής στην υποσαχάρια Αφρική από το 2007 έως το 2020, υπερδιπλάσιο ποσό από εκείνο που δάνεισαν αντίστοιχες τράπεζες στις ΗΠΑ, τη Γερμανία, την Ιαπωνία και τη Γαλλία μαζί».
«Η οικονομική θέση, με τους ευχάριστους, ένστολους σερβιτόρους να γνέφουν από τα γεμάτα φαγητό καρότσια τους»
Δυστυχώς, η Δύση απέτυχε να προωθήσει τα στρατηγικά της συμφέροντα στην Αφρική, επειδή οι περισσότερες αφρικανικές χώρες έχουν χορτάσει από δυτικούς ειδικούς και ακαδημαϊκούς που μιλούν για «βέλτιστες πρακτικές», «ανθρώπινα δικαιώματα», «μελλοντική ευημερία» και «ισότητα».
Μερικοί αφρικανοί ηγέτες μπορεί να επενδύουν στην ιδεολογική ατζέντα της Δύσης από πεποίθηση ή επειδή είναι απλώς διεφθαρμένοι, αλλά η πλειονότητα δεν θα συνυπογράψει υπερτιμημένα έργα με μη ρεαλιστικά χρονοδιαγράμματα και απαράδεκτους όρους, ανεξάρτητα από το πόσο επιδέξια είναι η παρουσίασή τους σε επίπεδο δημοσίων σχέσεων.
Ενα βαθύτερο πρόβλημα πλήττει τα δυτικά συμφέροντα στην Αφρική. Τα τελευταία 20 χρόνια, η νεοφιλελεύθερη οικονομική θεωρία – η πεποίθηση ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές είναι (και πρέπει να είναι) η κινητήρια δύναμη στη λήψη κοινωνικοοικονομικών αποφάσεων και πως, σε κάποιο άγνωστο σημείο στο μέλλον, θα επιφέρουν δίκαιη ανάπτυξη – έχει καταστρέψει τους φτωχούς και μεγάλο μέρος της μεσαίας τάξης σε όλο τον κόσμο.
«Μεγαλύτερη ανισότητα»
Ο νεοφιλελευθερισμός βοήθησε στην υπονόμευση της κοινωνικής συνοχής και έφερε αντιμέτωπες τη μια κοινότητα με την άλλη, εξαλείφοντας τις παραδόσεις, υποβαθμίζοντας το περιβάλλον και καταστρέφοντας τις πολιτιστικές ταυτότητες στην πορεία.
Ο Mwangi τονίζει ότι «ο νεοφιλελευθερισμός ως οικονομικό μοντέλο δεν υπηρέτησε το κοινό καλό των κοινωνιών σε όλη την Αφρική. Αντίθετα, προκάλεσε μεγαλύτερη ανισότητα και κοινωνική ανασφάλεια. Ο ισχυρισμός τους για μείωση της φτώχειας δεν υποστηρίζεται από τα στοιχεία».
Στην περίπτωση της Κένυας, το The Daily Nation ανέφερε τον Ιούνιο ότι «σε εθνικό επίπεδο, περίπου το 30% των [Κενυατών] δεν είναι σε θέση να καλύψει τις ανάγκες του σε τρόφιμα, με περισσότερους κατοίκους της υπαίθρου παρά των πόλεων να βρίσκονται στο φάσμα της πείνας». Το 2016, 16,8 εκατομμύρια Κενυάτες βρίσκονταν σε κατάσταση φτώχειας έναντι 19,2 εκατομμυρίων το 2022, αύξηση άνω του 14%.
Αλλα αφρικανικά κράτη έχουν βιώσει παρόμοια επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου την ίδια περίοδο και η ευθύνη δεν μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά στην Covid.
Πονοκέφαλοι για τις ΗΠΑ
Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετωπίζουν, επίσης γεωπολιτικούς πονοκεφάλους που έχουν προκαλέσει με τις ενέργειές τους.
Πολλοί από τους επιχειρηματίες που συνάντησα στην Ανατολική Αφρική (αν και σίγουρα όχι όλοι) εξέφρασαν βαθιά απογοήτευση για τη διπλωματική προσέγγιση των ΗΠΑ τα τελευταία αρκετά χρόνια.
«Οταν βρεθείτε στην Ανατολική Αφρική, σας συνιστώ να πάρετε το express Nairobi-Mombasa»
Κάποιος το περιέγραψε ως «λίγο περισσότερο από την πολιτική μιας αποτυχημένης εμπορικής επιχείρησης, η οποία πουλά προϊόντα τρίτης κατηγορίας και υπερτιμημένες ιδέες που μοιάζουν με συγκαλυμμένη μορφή νεοαποικιοκρατίας».
Επιπλέον, οι Αφρικανοί καταλαβαίνουν ολοένα και περισσότερο ότι ακριβώς όπως η πρωτοβουλία υποδομής «Build Back Better World» (B3W) του Ιουνίου 2021 αποδείχτηκε αποτυχία, έτσι, κατά πάσα πιθανότητα, θα συμβεί και με τη Σύμπραξη για Παγκόσμιες Υποδομές και Επενδύσεις όπως κωδικοποιήθηκε στο ανακοινωθέν των ηγετών της G7 στη Χιροσίμα (20 Μαΐου 2023). Η αποτυχία της εγχώριας έκδοσης του B3W στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι γνωστή στην Αφρική.
Γι’ αυτόν και γι’ άλλους λόγους, ο ισχυρισμός της Δύσης ότι είναι ο εκλεκτός αναπτυξιακός εταίρος της Αφρικής έχει ξεθωριάσει. Σ’ ολόκληρη τη μαύρη ήπειρο, οι ηγέτες κρατούν ολοένα και περισσότερο τη Βρετανία και τη Γαλλία σε απόσταση. Η Πρετόρια, το Αλγέρι και το Μπαμακό, για παράδειγμα, δεν έχουν καμία διάθεση να δέχονται κηρύγματα από τους πρώην αποικιακούς άρχοντές τους.
Εκδίωξαν τους Γάλλους
Οι χώρες του Σαχέλ έχουν σχεδόν εκδιώξει τους Γάλλους. Στη 15η Σύνοδο Κορυφής των BRICS στη Νότια Αφρική (22-24 Αυγούστου), οι αρχηγοί κρατών συζήτησαν για νέα κριτήρια ένταξης, νέους μηχανισμούς χρηματοδότησης, νέα έργα υποδομής και ένα νέο νόμισμα – καθώς η Δύση κοιτάζει με φρίκη τη δυναμική της πολυπολικότητας.
Περισσότερες από 20 χώρες έχουν υποβάλει επίσημα αίτηση για ένταξη στις BRICS, μεταξύ των οποίων η Αργεντινή, η Αίγυπτος, η Αιθιοπία, η Ινδονησία, το Ιράν, η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Πολλές άλλες έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον.
Το Nairobi-Mombasa express και άλλα έργα υποδομής σε όλη την ήπειρο δείχνουν ότι οι Αφρικανοί έχουν επιλογές. Δεν εξαρτώνται πλέον από τους πρώην αποικιακούς προστάτες τους για τεχνική ή οικονομική υποστήριξη, επειδή μπορούν όλο και περισσότερο να τις αναζητήσουν αλλού.
Εάν η Δύση θέλει να παραμείνει επίκαιρη στην Αφρική, πρέπει ν’ ανταγωνιστεί για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες εκεί και να βρει νέους τρόπους για ν’ ασκήσει την επιρροή της σ’ έναν κόσμο που αναπτύσσεται ταχέως πιο πολυπολικά.
Πρέπει να αντιμετωπίζει τους Αφρικανούς ως ίσους, να απορρίψει κάθε εμμονική αποικιακή στάση ανωτερότητας και να αποσυνδέσει τον προγραμματισμό για οικονομική ανάπτυξη από δόγματα και δοξασίες ιδεολογικής φύσης.
Οι χώρες που συγκεντρώθηκαν στη 15η Σύνοδο Κορυφής των BRICS στην Αφρική αυτόν τον μήνα δεν μπλόφαραν, κάνοντας λόγο για την απόκτηση στρατηγικής αυτονομίας στις διεθνείς σχέσεις. Οταν βρεθείτε στην Ανατολική Αφρική, σας συνιστώ να πάρετε το express Nairobi-Mombasa για να κατανοήσετε ότι η αυτοπεποίθηση της Κένυας σε θέματα ανάπτυξης είναι πραγματική.
* Ο Javier M Piedra είναι οικονομικός σύμβουλος, ειδικός στη διεθνή ανάπτυξη και πρώην αναπληρωτής βοηθός διοικητή για τη Νότια και Κεντρική Ασία της USAID
