Στην Ελλάδα η αποταμίευση αποτελεί άγνωστη λέξη για οχτώ στα δέκα νοικοκυριά, που δεν καταφέρνουν να βάλουν στην άκρη ούτε ένα ευρώ το μήνα – όπως καταγράφουν οι σχετικές έρευνες του ΙΟΒΕ. Ακόμα χειρότερες είναι οι εκτιμήσεις για μελλοντική αποταμίευση, με το 84% να θεωρούν από μηδενική ως χαμηλή την πιθανότητα να βγάλουν αρκετά χρήματα μέσα στον επόμενο χρόνο ώστε να τους περισσέψουν για τον οικογενειακό κουμπαρά.
Η τάση αυτή επιβεβαιώνεται και από τα τελευταία σχετικά ευρήματα της ΕΛΣΤΑΤ. Ενώ το ονομαστικό εισόδημα των νοικοκυριών αυξήθηκε κατά 0,7% το πρώτο τρίμηνο του 2025, σε πραγματικούς όρους λόγω πληθωρισμού υπήρξε μείωση άνω του -1,8%. Ως εκ τούτου το ποσοστό αποταμίευσης συνέχισε να είναι αρνητικό. Mε άλλα λόγια συνεχίσαμε να ξοδεύουμε περισσότερα από όσα κερδίσουμε. Συγκεκριμένα, η ακαθάριστη αποταμίευση ως προς το ακαθάριστο εισόδημα διαμορφώθηκε στο -8,5% – σημειώνοντας σημαντική επιδείνωση σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2024, όταν ήταν -2,4%.
Αποταμίευση και «κίνητρα κληρονομιάς»
Εκτός από το κόστος ζωής, που στην Ελλάδα είναι υψηλότερο από όσο μπορούν να αντέξουν οι μισθοί της πλειοψηφίας, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την οικονομική συμπεριφορά των νοικοκυριών. Οι μισθοί, ο γάμος, η υγεία, η μακροζωία, τα λεγόμενα «κίνητρα κληρονομιάς» (bequest motives) συνδιαμορφώνουν τον τρόπο που τα νοικοκυριά εργάζονται και αποταμιεύουν. Αυτό υποστηρίζει νέα μελέτη που παρουσιάζει το Ευρωπαϊκό Kέντρο Έρευνας Οικονομικής Πολιτικής (Center for Economic Policy Research – CEPR).
Η μελέτη, την οποία συνυπογράφουν τέσσερις γυναίκες οικονομολόγοι, αναπτύσσει ένα οικονομετρικό μοντέλο, που παρακολουθεί μια γενιά ατόμων από την ηλικία των 26 ετών μέχρι τη συνταξιοδότηση και το θάνατο, για να δείξει πώς αλληλεπιδρούν όλοι αυτοί οι παραπάνω παράγοντες στην οικονομική συμπεριφορά. Μελετά επίσης το πώς διαφέρει η επίδρασή τους ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και την οικογενειακή κατάσταση.
Καταλήγουν στο συμπέρασμα, ότι για να σχεδιάσουμε πολιτικές που προστατεύουν τα νοικοκυριά από οικονομικά σοκ, χωρίς να υπονομεύουν τα κίνητρα για εργασία και αποταμίευση, οφείλουμε να λάβουμε υπόψιν όλους τους παράγοντες κινδύνου, και πώς διαφέρουν ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση.
H μεθοδολογία της έρευνας
Οι οικονομολόγοι αντλούν στοιχεία από διαχρονικές έρευνες εισοδήματος νοικοκυριών, όπως η αμερικάνικη «Panel Study of Income Dynamics», που θεωρείται η μεγαλύτερη του είδους της παγκοσμίως. Επίσης τα συνδυάζουν με αντίστοιχες διαχρονικές έρευνες για την υγεία και τη συνταξιοδότηση. Εξετάζουν μια συγκεκριμένη δημογραφική κοόρτη (γεννηθέντες 1941-1945), ώστε να έχουν εικονα όλου του κύκλου ζωής των ατόμων. Λαμβάνουν υπόψιν την ενδογενή προσφορά εργασίας (ποιοι και πόσο εργάζονται σε κάθε οικογένεια), τη συσσώρευση ανθρώπινου κεφαλαίου (π.χ. αριθμος μελών νοικοκυριού), τον γάμο, το διαζύγιο, τα ιατρικά έξοδα, τη θνητότητα, την κοινωνική ασφάλιση. Στα παντρεμένα ζευγάρια λαμβάνονται υπόψιν οι αποφάσεις των συντρόφων που λαμβάνονται από κοινού. Στο οικονομετρικό μοντέλο συμπεριλαμβάνονται και τα κίνητρα που έχει κάποιος να αφήσει κληρονομιά στους συγγενείς του. Όσο και αν ακούγεται μακάβριο, είναι ένας από τους βασικότερους παράγοντες αποταμίευσης.
Παντρεμένοι, ανύπαντροι και χωρισμένοι
Η έρευνα διαπιστώνει μεγάλες διαφορές στις αποταμιεύσεις και την εργασία ανάλογα με το φύλο και την οικογενειακή κατάσταση. Οι παντρεμένοι άνδρες παραμένουν στο εργατικό δυναμικό για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Οι παντρεμένες γυναίκες προσαρμόζουν την προσφορά εργασίας με μεγαλύτερη ευελιξία, ειδικά σε σχέση με τις αναμενόμενες μεταβολές στην οικογενειακή κατάσταση ή τις διακυμάνσεις στους μισθούς. Οι άγαμοι εργάζονται λιγότερο και αποταμιεύουν λιγότερο, αλλά με έντονες διαφορές μεταξύ των φύλων. Για παράδειγμα, οι άγαμοι άνδρες μειώνουν την προσφορά εργασίας μετά την ηλικία των 40 ετών, ενώ οι άγαμες γυναίκες αποταμιεύουν και εργάζονται λιγότερο καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου τους.
Αποταμίευση και φόβος διαζυγίου
Τα μοτίβα αυτά είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των κινδύνων, των κινήτρων και της δυναμικής της οικογένειας.
Για παράδειγμα, διαπιστώθηκε ότι οι παντρεμένες γυναίκες ανταποκρίνονται έντονα στον κίνδυνο διαζυγίου εργαζόμενες και αποταμιεύοντας περισσότερο στη μέση ηλικία. Ομοίως, η προοπτική να λάβουν κληρονομιά οδηγεί τα ζευγάρια να συσσωρεύουν περισσότερο πλούτο και να παραμένουν στο εργατικό δυναμικό για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αντίθετα, οι ανύπαντροι νέοι αποταμιεύουν λιγότερο, ελλείψει μερικών «κληροδοτούμενων» εισοδημάτων (οσο ζει ο ένας γονιός). Αντιθετα, η προοπτική ότι αν παντρευτούν μπορεί να κληρονομήσουν κάτι παραπάνω, πιθανόν τους ωθεί να δουλεύουν λιγότερο, υποστηρίζει η έρευνα.
Τζίτζικες και μέρμηγκες
Τα κίνητρα κληρονομιάς διαδραματίζουν βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς των νοικοκυριών. Το μοντέλο διακρίνει μεταξύ παράπλευρων και τελικών κληρονομιών. Ως παράπλευρες κληρονομιές ορίζονται εκείνες που αφήνει ο ένας από τους δύο συντρόφους – εκείνος που πεθαίνει πρώτος. Οι τελικές κληρονομιές είναι εκείνες που μένουν όταν πεθάνει το τελευταίο μέλος του νοικοκυριού.
Η κατάργηση των κινήτρων για παράπλευρες κληρονομιές μειώνει σημαντικά τον πλούτο των ζευγαριών στα τελευταία χρόνια της ζωής τους και μειώνει τα εισοδήματα από εργασία, ειδικά για τις παντρεμένες γυναίκες. Αλλάζει επίσης την κατανομή του πλούτου μεταξύ των ανύπαντρων. Τα κίνητρα για τελικές κληρονομιές αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό μερίδιο του πλούτου τόσο των ανύπαντρων όσο και των ζευγαριών. Η κατάργησή τους οδηγεί σε σημαντική μείωση του πλούτου στα τελευταία χρόνια της ζωής, ειδικά για τους άγαμους.
Συνολικά, η εξάλειψη όλων των εθελοντικών κληροδοτημάτων μειώνει τον συνολικό πλούτο κατά 24% και τα εισοδήματα από εργασία κατά 1,2%. Από την άλλη, η εξάλειψη της προοπτικής του γάμου, από μια ηλικία και μετά κάνει τους εργένηδες να δουλεύουν και να αποταμιεύουν περισσότερο, για να εξασφαλίσουν «τα γεράματά» τους. Με άλλα λόγια, ακόμα και οι «τζίτζικες» εργένηδες, μετατρέπονται σε «μέρμηγκες» στην πιο ώριμη φάση της ζωής τους, όταν βλέπουν ότι δεν πρόκειται να τους ξελασπώσει κανένα δεύτερο ήμισυ.
