Βασικό συστατικό στην παρασκευή κονιαμάτων, τσιμέντου και σκυροδέματος, στην κατασκευή γυαλιού -όπως των οθονών στα smartphones μας- σε ηλιακούς συλλέκτες, μέχρι και σε μικροτσίπ πυριτίου για ηλεκτρονικά είδη, η άμμος είναι ο δεύτερος σε κατανάλωση φυσικός πόρος στον κόσμο, μετά το νερό.
Συνδεδεμένη άρρηκτα πια με τον σύγχρονο τρόπο ζωής, η χρήση της παγκοσμίως έχει τριπλασιαστεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες.
Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, σήμερα αγγίζει έως και τα 50 δισεκατομμύρια τόνους ετησίως.
Όχι τυχαία, πολλοί πλέον την αποκαλούν «μαλακό χρυσό».
Γύρω από την εξόρυξή της έχει στηθεί μια επικερδής βιομηχανία αξίας 387 δισεκατομμυρίων ευρώ ετησίως, νόμιμη και παράνομη.
Εν μέσω αύξησης του πληθυσμού της Γης και εντεινόμενης αστικοποίησης -ειδικά στον αναπτυσσόμενο κόσμο- η ζήτηση για άμμο έχει εκτοξευτεί.
Με την αλόγιστη χρήση και εκμετάλλευση της πολύτιμης αυτής πρώτης ύλης, ωστόσο, οι τρέχοντες ρυθμοί αμμοληψίας δεν είναι πια βιώσιμοι.
Ξεπερνούν κατά πολύ την ικανότητα της φύσης να αντικαταστήσει την άμμο που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί για να καλύψει σύγχρονες ανάγκες.
Μελέτη ερευνητών στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ προειδοποιεί ότι ο πλανήτης θα μπορούσε να ξεμείνει από οικοδομικής ποιότητας άμμο έως το 2050.
Η καλύτερη εν προκειμένω είναι αυτή στις κοίτες ποταμών και λιμνών, στις ακτές και στον πυθμένα ωκεανών.
Με τις ελλείψεις να αυξάνουν τις τιμές στην αγορά, μεγάλο μέρος της συλλέγεται πλέον παράνομα και φθηνά.
Πρόκειται για τις λεγόμενες «μαφίες της άμμου».
Αν και το φαινόμενο είναι πια παγκόσμιο, έχει προσλάβει εκρηκτικές διαστάσεις στις πολυπληθέστερες χώρες στον κόσμο.
Στην Κίνα, οι εν λόγω μαφιόζικες ομάδες χρησιμοποιούν μέχρι και παρεμβολείς σημάτων GPS για να καλύψουν τα ίχνη τους, καθώς κλέβουν με φορτηγά τεράστιες ποσότητες άμμου από τις κοίτες ποταμών.
Στην Ινδία, δεύτερη μεγαλύτερη παραγωγό τσιμέντου παγκοσμίως μετά την Κίνα, το οργανωμένο έγκλημα πλέον αφανίζει ολόκληρες παραλίες από προσώπου Γης…
Μια «Λερναία Ύδρα» παρανομίας και διαφθοράς
Στην πολυπληθέστερη δημοκρατία και ανερχόμενη οικονομική δύναμη στον κόσμο, την Ινδία, περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους εξακολουθούν να κατοικούν στην ύπαιθρο.
Με όλο και μεγαλύτερους ρυθμούς συρρέουν ωστόσο στις πόλεις, που αυξάνονται και επεκτείνονται ραγδαία.
Ο πληθυσμός στο Νέο Δελχί έχει αυξηθεί, από 15, σε 35 εκατομμύρια κατοίκους τα τελευταία 20 χρόνια.
Μοιραία, υπάρχει έκρηξη στον κατασκευαστικό τομέα.
Το αποτέλεσμα;
Οι εγχώριες «μαφίες της άμμου» να αποτελούν σήμερα διεθνώς σημείο αναφοράς.
Με πρόσφορο έδαφος τις διευρυνόμενες κοινωνικές ανισότητες και την ανεργία στις τάξεις των χαμηλής εκπαίδευσης νέων της ινδικής υπαίθρου, «στρατολογούν» εύκολα εργάτες για τις παράνομες δραστηριότητές τους, με αντάλλαγμα ένα καλύτερο εισόδημα από τον μέσο όρο.
Κάνουν έτσι «χρυσές» δουλειές, πουλώντας άμμο που κλέβουν από κοίτες ποταμών και ακτές, σε τιμές πέριξ των 3 ευρώ τον τόνο στη μαύρη αγορά, όταν στην επίσημη είναι δεκαπλάσια.
Το κάνουν δε με κλιμακούμενους ρυθμούς, παρά το γεγονός ότι -θεωρητικά- έχουν ληφθεί μέτρα για την καταπολέμησή τους.
Από το 2012, οι φορείς εκμετάλλευσης υποχρεούνται να λάβουν περιβαλλοντική άδεια από τις ινδικές αρχές.
Στα μέσα της περασμένης δεκαετίας, θεσπίστηκε νομικό πλαίσιο για τη βιώσιμη διαχείριση της αμμοληψίας.
Στην πράξη όμως οι κανονισμοί εφαρμόζονται μόνο εν μέρει, ακόμη και από όσους δραστηριοποιούνται νόμιμα στον κλάδο.
Παραβιάζουν την περίμετρο της περιοχής για την οποία έχουν αδειοδοτηθεί ή το βάθος στο οποίο επιτρέπεται να σκάψουν.
Στο μεσοδιάστημα, οι «μαφίες της άμμου» έχουν αποθρασυνθεί.
Δεν είναι μόνο η χιονοστιβάδα καταγγελιών για υποστήριξή τους από διεφθαρμένους πολιτικούς και αξιωματούχους.
Υπάρχουν αναφορές για εκατοντάδες θανάτους και τραυματισμούς κατά την αμμοληψία, μέχρι και για πνιγμούς ανήλικων εργατών σε λάκκους εξόρυξης.
Για επιθέσεις κατά ερευνητών δημοσιογράφων και ακτιβιστών ή ακόμη και για «σκηνοθετημένες» δολοφονίες.
Για εξαφανίσεις ολόκληρων παραλιών σχεδόν εν μια νυκτί, με ανυπολόγιστες περιβαλλοντικές συνέπειες για τα τοπικά οικοσυστήματα.
Ωστόσο η περίπτωση της Ινδίας δεν είναι η μόνη.
Καταστροφικές συνέπειες, πολυεπίπεδη κρίση
Ως άμμος θεωρείται οποιοδήποτε υλικό σε απειροελάχιστους, ασύνδετους και ευδιάκριτους κόκκους που προέρχονται από θραύσματα ορυκτών και πετρωμάτων και καλύπτουν τις παραλίες, το βυθό της θάλασσας και των λιμνών, τις εκβολές των ποταμών ή απλώνονται σε μεγάλη έκταση ξηράς και σχηματίζουν τις ερήμους.
Σε αντίθεση όμως με την άμμο της ερήμου, που αποτελείται από στρογγυλευμένους κόκκους, η κατάλληλη ποιότητα για τις κατασκευές θεωρείται αυτή που έχει γωνιακούς κόκκους.
Κορυφαία προς τούτο θεωρείται αυτή από κοίτες ποταμών και λιμνών.
Προτιμάται σε σχέση με την παράκτια και τον βυθό της θάλασσας, που πρέπει να ξεπλυθεί από το αλάτι.
Η τελευταία ωστόσο διοχετεύεται όλο και περισσότερο στην αγορά, κυρίως από τα εγκληματικά δίκτυα, καθώς είναι πιο εύκολα προσβάσιμη για εξόρυξη και υπάρχει σε μεγαλύτερη αφθονία.
Κατά τους ειδικούς, η χρήση της συνεπάγεται μικρότερη διάρκεια ζωής για τις κατασκευές και λιγότερη ανθεκτικότητα σε καταστροφικούς σεισμούς.
Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι όμως σημαντικότερες και σε πολλά σημεία του πλανήτη ήδη ορατές.
Η εκβάθυνση των ποταμών καταστρέφει τις εκβολές τους και ενδιαιτήματα, μπορεί να αντιστρέψει τη ροή και να επιδεινώσει τις πλημμύρες.
Η απομάκρυνση της άμμου από τις ακτές και τον βυθό επίσης καταστρέφει οικοσυστήματα και καθιστά τις παράκτιες περιοχές ακόμη πιο εκτεθειμένες στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας, λόγω της κλιματικής αλλαγής.
Αυξάνει επίσης την αλατότητα του υδροφόρου ορίζοντα, επηρεάζοντας τη διαθεσιμότητα νερού για άρδευση και ύδρευση, υποβαθμίζοντας ολόκληρες περιοχές και υποδαυλίζοντας τις ανισότητες και κοινωνικές εντάσεις.
Ως πολλαπλασιαστής στην τελευταία αυτή παράμετρο λειτουργεί εξάλλου και η σημαντική απώλεια εσόδων στα δημοσιονομικά των πληττόμενων χωρών από τη δράση της «μαφίας της άμμου».
Πολλά λόγια, λίγες πράξεις
Η άμμος διαδραματίζει πλέον στρατηγικό ρόλο ταυτόχρονα σε οικοσυστήματα στη βιοποικιλότητα, σε ζωτικής σημασίας υποδομές για την οικονομική ανάπτυξη, στην παροχή μέσων διαβίωσης στις κοινότητες και στη διατήρηση της βιοποικιλότητας.
Συνδέεται επίσης άμεσα ή έμμεσα με τους 17 Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, με προκαθορισμένο, αλλά δύσκολα πλέον επιτεύξιμο χρονικό ορίζοντα εκπλήρωσης το 2030.
«Παρά τη στρατηγική σημασία της άμμου, η εξόρυξη, η προμήθεια, η χρήση και η διαχείρισή της παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτες σε πολλές περιοχές του κόσμου», παραδέχονται τα Ηνωμένα Έθνη, «με αποτέλεσμα να προκαλούνται πολυάριθμες περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνέπειες, που έχουν σε μεγάλο βαθμό αγνοηθεί».
Μέχρι και σήμερα, εξάλλου, οι συστάσεις για την υιοθέτηση ενός παγκόσμιου ρυθμιστικού πλαισίου έχουν μείνει στα λόγια, παρά τα σχετικά ψηφίσματα της Συνέλευσης του ΟΗΕ για το Περιβάλλον (UNEA).
Το ανώτατο όργανο λήψης αποφάσεων για περιβαλλοντικά ζητήματα παγκοσμίως, που ιδρύθηκε το 2014 για να συντονίσει την περιβαλλοντική πολιτική των κρατών-μελών.
Αφορούν στη διακυβέρνηση των ορυκτών πόρων, με την άμμο να είναι σήμερα το υλικό με τις μεγαλύτερες ποσότητες εξόρυξης.
Σε βιώσιμες και ανθεκτικές υποδομές, καθώς και στις περιβαλλοντικές πτυχές της διαχείρισης ορυκτών και μετάλλων.
Με φόντο τα τεράστια οικονομικά συμφέροντα, οι προτάσεις παραμένουν στο «περίμενε», ενώ η «κλεψύδρα» της Γης όλο και αδειάζει.
