Σήμερα, σε μια εποχή βαθιών τεχνολογικών, παραγωγικών και πολιτισμικών μετασχηματισμών, διεκδικήσεις του 20ού αιώνα αποκτούν ξανά καίρια σημασία. Όχι ως ρομαντική επίκληση, αλλά ως ψύχραιμη διάγνωση των νέων μορφών ανισότητας και εξουσίας που γεννά η ψηφιακή μετάβαση.
Η Πέμπτη Βιομηχανική Επανάσταση χαρακτηρίζεται από τη σύζευξη ανθρώπινης δημιουργικότητας και τεχνητής νοημοσύνης, την ανάγκη για βιώσιμη τεχνολογική ανάπτυξη και την ενσωμάτωση βιοτεχνολογίας, ρομποτικής και κβαντικών συστημάτων στην καθημερινότητα.
Παρά τις υποσχέσεις για ανάπτυξη και καινοτομία, η νέα εποχή μετασχηματίζει ριζικά την εργασιακή πραγματικότητα.
Η νέα μορφή ανασφάλειας
Σε αντίθεση με τις προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις, η τωρινή δεν αντικαθιστά απλώς ένα τμήμα της χειρωνακτικής εργασίας – απειλεί το σύνολο του φάσματος της μεσαίας τάξης: από λογιστές και δημοσιογράφους μέχρι υπαλλήλους γραφείου και τεχνικούς υποστήριξης.
Η αυτοματοποίηση, η αλγοριθμική λήψη αποφάσεων και η τεχνητή νοημοσύνη έχουν τη δυνατότητα να υποκαταστήσουν δεκάδες επαγγελματικές λειτουργίες.
Αυτό γεννά μια νέα μορφή ανισότητας: όχι μόνο οικονομική, αλλά και ψηφιακή. Η πρόσβαση στην τεχνολογία, στη γνώση χειρισμού της και στις δεξιότητες που απαιτεί η καθετοποιημένη ψηφιακή οικονομία γίνεται βασικός παράγοντας κοινωνικής ένταξης ή αποκλεισμού.
Η πρόσβαση στον ψηφιακό κόσμο, στις σχετικές δεξιότητες και εργαλεία, αποτελεί προϋπόθεση επιβίωσης.
Ολοένα και περισσότεροι εργαζόμενοι απασχολούνται μέσω πλατφορμών: διανομείς, τεχνικοί, δημιουργοί περιεχομένου, προγραμματιστές, οδηγοί, μεταφραστές. Παρά την ευελιξία που υπόσχονται, τα μοντέλα αυτά συχνά αναπαράγουν:
- αμοιβές χαμηλότερες του βασικού μισθού,
- έλλειψη ασφάλισης,
- αδυναμία συνδικαλισμού,
- πλήρη εξάρτηση από αλγοριθμικές αξιολογήσεις.
Χωρίς θεσμικό πλαίσιο, η εργασία μέσω ψηφιακών πλατφορμών δεν αποτελεί απλώς μια νέα μορφή απασχόλησης – είναι μια νέα μορφή επισφάλειας.
Σε πολλές χώρες, συστήματα παρακολούθησης καταγράφουν την παραγωγικότητα, τις κινήσεις, ακόμη και τη «διάθεση» των εργαζομένων. Σε συνθήκες τηλεργασίας, η επιτήρηση είναι συχνά πιο έντονη απ’ ό,τι σε φυσικό χώρο δουλειάς: καταγραφή της πληκτρολόγησης (keylogging), παρακολούθηση μέσω κάμερας (webcam monitoring), εφαρμογές που μετρούν τον «χρόνο αδράνειας» (idle time).
Αυτομάτως καταστρατηγείται το δικαίωμα του εργαζόμενου να μην μετατρέπεται σε στοιχείο δεδομένων προς εκμετάλλευση.
Όσον αφορά στην Παιδεία, ενώ η γνώση βρίσκεται στο επίκεντρο της Πέμπτης Βιομηχανικής Επανάστασης, η πληθώρα πληροφοριών δεν ισοδυναμεί με ουσιαστική Παιδεία και παράλληλα υπονομεύει την κριτική σκέψη.
Ψηφιακός αναλφαβητισμός
Σήμερα δεν αρκεί η γνώση ανάγνωσης και γραφής, παρά απαιτούνται:
- ψηφιακή επάρκεια,
- αλγοριθμική κατανόηση,
- τεχνολογικός γραμματισμός,
- δεξιότητα στην αξιολόγηση πηγών,
- προστασία της ιδιωτικότητας,
- ενσυνείδητη χρήση εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης.
Όποιος δεν διαθέτει αυτά τα εφόδια, αποκλείεται όχι μόνο από την αγορά εργασίας, αλλά και από κοινωνικές διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδια τη δημοκρατία.
Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν μετατρέψει την πληροφορία σε προϊόν έλξης της προσοχής των χρηστών. Η εξατομίκευση περιεχομένου -προωθούμενη μέσω αλγορίθμων- δημιουργεί κλειστές φούσκες πληροφόρησης, ενισχύει την πόλωση και υπονομεύει τη δυνατότητα του πολίτη να αξιολογεί αντικειμενικά.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Παιδεία δεν είναι μόνο εκπαιδευτική ανάγκη· είναι προϋπόθεση δημοκρατίας.
Η ταχύτητα της τεχνολογικής εξέλιξης καθιστά παρωχημένες τις δεξιότητες μέσα σε 4-7 χρόνια. Η εργατική τάξη χρειάζεται συνεχή, συστηματική πρόσβαση σε δημόσια αναβάθμιση δεξιοτήτων – όχι σε αποσπασματικά σεμινάρια ή υποτυπώδη προγράμματα που αναπαράγουν ανισότητες.
Η Παιδεία πρέπει να επανανοηματοδοτηθεί ως:
- διαρκής επανακατάρτιση,
- καθολική πρόσβαση σε τεχνογνωσία,
- ενίσχυση της κριτικής σκέψης,
- καλλιέργεια δεξιοτήτων προσαρμογής και δημιουργικότητας.
Σε μια εποχή στην οποία η πληροφορία γίνεται εργαλείο χειραγώγησης, η Παιδεία είναι το αντίβαρο.
Ελευθερία
Η ελευθερία αποτελεί το θεμελιώδες αγαθό που δέχεται τη μεγαλύτερη πίεση στην ψηφιακή σφαίρα. Στον 20ό αιώνα, η ελευθερία απειλείτο από αυταρχικά καθεστώτα. Σήμερα απειλείται από:
- ιδιωτικές πλατφόρμες που συγκεντρώνουν τεράστιο όγκο δεδομένων,
- κυβερνήσεις που υιοθετούν συστήματα επιτήρησης,
- αλγοριθμικές αποφάσεις χωρίς διαφάνεια,
- συστήματα πρόβλεψης συμπεριφοράς,
- οικονομικά συμφέροντα «στοχευμένης» ενημέρωσης.
Σήμερα, η εξουσία ασκείται και αόρατα: μέσα από αλγόριθμους που καθορίζουν τι βλέπουμε, πώς εργαζόμαστε και πώς ψηφίζουμε.
Εργασία
Οι εργοδότες έχουν πρόσβαση σε τεράστιους όγκους δεδομένων εργαζομένων. Οι τεχνολογίες αυτές χρησιμοποιούνται συχνά:
- για αξιολόγηση απόδοσης,
- για πρόβλεψη «καταλληλότητας»,
- για λήψη αποφάσεων πρόσληψης ή απόλυσης,
- για πειθαρχική επιτήρηση.
Η εν λόγω ελευθερίες δεν συνθέτουν ένα αφηρημένο ιδεώδες· αποτελούν συγκεκριμένο εργασιακό δικαίωμα: να μην είσαι το αντικείμενο μιας λειτουργίας που διαλύει κάθε κεκτημένο στο πεδίο της απασχόλησης.
Από τις εκλογικές καμπάνιες μέχρι τον δημόσιο διάλογο, οι αλγόριθμοι διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πολιτική πραγματικότητα. Οι πολίτες δεν γίνονται μόνο δέκτες πληροφοριών· γίνονται προϊόντα δεδομένων που αναλύονται και αξιοποιούνται για να επηρεάσουν στάσεις και συμπεριφορές.
Σε αυτή τη συνθήκη, ελεύθερος πολίτης είναι αυτός που έχει τη δυνατότητα να σκέφτεται χωρίς να διαμορφώνεται από μια επιτηδευμένη ροή πληροφοριών.
Διεκδικήσεις
Η εργατική τάξη του 21ου αιώνα -πολυδιάσπαρτη, πολυσύνθετη και συχνά αόρατη- έχει να αντιμετωπίσει προκλήσεις που ξεπερνούν τα παραδοσιακά συνδικαλιστικά εργαλεία. Οι διεκδικήσεις της πρέπει να επαναπροσδιοριστούν.
Απαιτούνται:
- νομοθεσίες που ορίζουν δικαιώματα απέναντι σε αλγοριθμικές αποφάσεις,
- διαφάνεια στην αλγοριθμική αξιολόγηση εργαζομένων,
- δικαίωμα πρόσβασης στα δεδομένα που συλλέγει ο εργοδότης,
- ρύθμιση της τηλεργασίας και τεκμηρίωση του δικαιώματος στην αποσύνδεση.
Δικαιώματα
Για να μη μετατραπεί η τεχνητή νοημοσύνη σε εργαλείο συγκέντρωσης πλούτου, χρειάζεται:
- μείωση του χρόνου εργασίας χωρίς μείωση αποδοχών,
- ενίσχυση των συλλογικών συμβάσεων,
- συστήματα κοινωνικής προστασίας για εργαζόμενους πλατφορμών,
- εξερεύνηση μορφών εγγυημένου εισοδήματος.
Εκπαίδευση
Η δημόσια εκπαίδευση πρέπει να επανασχεδιαστεί ώστε:
- να ενσωματώνει την τεχνητή νοημοσύνη ως εργαλείο μάθησης,
- να διδάσκει κριτική ψηφιακή σκέψη,
- να μειώνει το τεχνολογικό χάσμα,
- να παρέχει δωρεάν συνεχή κατάρτιση σε ενηλίκους.
Δημοκρατία
Απαραίτητο είναι ένα πλαίσιο:
- περιορισμού της αλγοριθμικής χειραγώγησης,
- διασφάλισης της διαφάνειας πλατφορμών,
- ρύθμισης της χρήσης συστημάτων αναγνώρισης προσώπου,
- ενίσχυσης της ψηφιακής ιδιωτικότητας.
Όσο πιο περίπλοκος γίνεται ο κόσμος της τεχνητής νοημοσύνης, τόσο περισσότερο η κοινωνία χρειάζεται θεμέλια που θα εξασφαλίζουν δικαιοσύνη, ισότητα και ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η εποχή των έξυπνων μηχανών καθιστά την προσήλωση στον άνθρωπο πιο αναγκαία από ποτέ.
