Η εργασία του μέλλοντος εκτιμάται πως θα έχει ελάχιστη σχέση με αυτήν που βίωσαν οι προηγούμενες γενιές. Η σταθερή δουλειά και η οικονομική ασφάλεια, που άλλοτε απολάμβανε ένα σημαντικό τμήμα του δυτικού πληθυσμού, τρεμοσβήνουν ολοένα και περισσότερο.
Ο συνδυασμός δυο ισχυρών παραγόντων του 21ου αιώνα -του νεοφιλελευθελισμού και της ταχείας ψηφιακής μετάβασης- επιφυλάσσει ένα αύριο που προβλέπεται ιδιαιτέρως δύσκολο για τους εργαζομένους.
Ο νεοφιλελευθερισμός δίνει προτεραιότητα στις αγορές και όχι στους ανθρώπους. Η λογική του είναι απλή: η οικονομία θα λειτουργήσει καλύτερα αν οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν όσο το δυνατόν λιγότερο και αν οι εργαζόμενοι προσαρμόζονται διαρκώς στις ανάγκες της αγοράς.
Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι οι κοινωνικές παροχές και η προστασία των εργαζομένων συχνά υποχωρούν. Η πλήρης απασχόληση, που κάποτε ήταν η προϋπόθεση για ένα ασφαλές εισόδημα και για σύνταξη, δεν θεωρείται πλέον δεδομένη. Στις περισσότερες χώρες οι σταθερές θέσεις μειώνονται, ενώ οι ευέλικτες ή προσωρινές θέσεις πολλαπλασιάζονται.
Παράλληλα, η ψηφιακή μετάβαση επιταχύνει αυτές τις αλλαγές. Οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες, η τεχνητή νοημοσύνη και οι ψηφιακές πλατφόρμες αναδιαμορφώνουν πλήρως την αγορά εργασίας. Πολλές δουλειές μεσαίας ειδίκευσης, που παρείχαν σταθερότητα και προοπτική, κινδυνεύουν να εξαφανιστούν ή να αντικατασταθούν από μηχανές και λογισμικά.
Οι νέες θέσεις απαιτούν υψηλή εξειδίκευση και συνεχή προσαρμογή, ενώ οι θέσεις χαμηλής ειδίκευσης συχνά γίνονται προσωρινές, επισφαλείς και χαμηλά αμειβόμενες. Το αποτέλεσμα είναι η πόλωση της αγοράς εργασίας: λίγες πολύ καλές δουλειές για ειδικευμένους, πολλές επισφαλείς για όλους τους υπόλοιπους.
Εκρηκτικό μείγμα
Όταν αυτές οι δύο δυνάμεις συνδυάζονται, το μέλλον για τους εργαζομένους γίνεται ακόμη πιο δυσοίωνο. Ο νεοφιλελευθερισμός ενισχύει την ιδέα ότι η ευθύνη για την επιτυχία ή την αποτυχία ανήκει αποκλειστικά στον εργαζόμενο, ενώ η τεχνολογία καθιστά την αντικατάσταση γρήγορη και εύκολη.
Αυτό δημιουργεί ένα περιβάλλον μόνιμης αβεβαιότητας, όπου οι άνθρωποι νιώθουν ότι μπορεί να χάσουν τη δουλειά τους ανά πάσα στιγμή και ότι δεν υπάρχει στήριξη από κανέναν.
Η ψυχολογική επίπτωση είναι σημαντική. Η συνεχής ανασφάλεια προκαλεί άγχος, εξάντληση και ένα αίσθημα κρυφής παραίτησης. Οι άνθρωποι διστάζουν να κάνουν μακροπρόθεσμα σχέδια, να επενδύσουν σε εκπαίδευση ή να δημιουργήσουν οικογένεια. Ο ορίζοντας συρρικνώνεται, καθώς κάθε βήμα προς το μέλλον φαίνεται επικίνδυνο.
Το αίσθημα ότι είσαι αντικαταστάσιμος οδηγεί σε διαρκή πίεση, με αποτέλεσμα πολλοί εργαζόμενοι να ζουν σε κατάσταση συνεχούς υπερεγρήγορσης και εξουθένωσης.
Ακόμη και η συλλογική δράση αποδυναμώνεται. Όταν η θέση εργασίας θεωρείται ασταθής, οι εργαζόμενοι φοβούνται να διεκδικήσουν καλύτερους όρους ή να συμμετάσχουν σε συνδικάτα.
Η εργασιακή επισφάλεια διαβρώνει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, μειώνει τη συμμετοχή στη δημοκρατική διαδικασία και αυξάνει την κοινωνική ανισότητα. Με λίγα λόγια, η αβεβαιότητα δεν επηρεάζει μόνο την οικονομία, αλλά ολόκληρη τη δομή της κοινωνίας.
Η τεχνολογία, που θα μπορούσε να απελευθερώσει τους ανθρώπους από βαριά και επαναλαμβανόμενη εργασία, συχνά χρησιμοποιείται για να μειώσει το κόστος και να ενισχύσει την πίεση στον εργαζόμενο.
Η αυτοματοποίηση επιτρέπει σε εταιρείες να αντικαθιστούν ανθρώπους με μηχανές ή λογισμικό, ενώ η ψηφιακή αξιολόγηση παρακολουθεί συνεχώς την απόδοσή τους. Αυτό σημαίνει ότι κάθε λάθος, κάθε καθυστέρηση ή κάθε αδυναμία προσαρμογής μπορεί να τιμωρηθεί άμεσα, χωρίς να ληφθεί υπ’ όψιν η συνολική προσπάθεια ή η εμπειρία του εργαζομένου.
Σε οικονομικό επίπεδο, η τάση αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγαλύτερη ανισότητα. Οι θέσεις εργασίας της μεσαίας τάξης μειώνονται, κατ’ επέκτασιν η ίδια η τάξη αποδυναμώνεται και η κοινωνία γίνεται πιο πολωμένη: λίγοι εξειδικευμένοι κερδίζουν καλά χρήματα, ενώ οι περισσότεροι ζουν με επισφαλείς και προσωρινές δουλειές.
Η οικονομική αστάθεια εμποδίζει τον προγραμματισμό της ζωής, την απόκτηση κατοικίας και την επένδυση στο μέλλον.
Η σταθερή εργασία, η προοπτική και η ασφάλεια θα είναι σπάνιες και πολυπόθητες
Το μέλλον που διαμορφώνεται προσομοιάζει με ένα καθεστώς συνεχούς ανασφάλειας. Η εργασία γίνεται ατομική υπόθεση, οι συλλογικοί θεσμοί υποχωρούν, οι ευκαιρίες για σταθερή ζωή περιορίζονται και η πίεση για συνεχή προσαρμογή αυξάνεται. Οι εργαζόμενοι καλούνται να αντεπεξέλθουν σε έναν κόσμο που αλλάζει ταχύτατα, χωρίς προστασία και χωρίς στήριξη.
Τίποτε, ωστόσο, δεν είναι μη αναστρέψιμο – τουλάχιστον ακόμη. Το μέλλον της εργασίας θα μπορούσε να αλλάξει αν οι κοινωνίες αποφασίσουν να αλλάξουν την εκπροσώπησή τους στα κέντρα λήψης αποφάσεων, να πιέσουν για λήψη φιλολαϊκές πολιτικές.
Απαιτούνται θεσμοί που θα προστατεύουν τους εργαζομένους, ανεξάρτητα από τον τύπο της απασχόλησης, κοινωνικές παροχές που δεν συνδέονται μόνο με την πλήρη απασχόληση, και κανόνες που ρυθμίζουν τη χρήση της τεχνολογίας στον χώρο εργασίας.
Η τεχνολογία μπορεί να γίνει εργαλείο απελευθέρωσης, αν χρησιμοποιηθεί για να βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας και όχι μόνο για να αυξήσει την παραγωγικότητα ή να μειώσει το κόστος.
Προς το παρόν, το μέλλον που να διαμορφώνεται από το εκρηκτικό μείγμα νεοφιλελευθερισμού και ταχείας ψηφιακής μετάβασης είναι δυσοίωνο για τους εργαζόμενους.
Εάν οι κοινωνίες δεν λάβουν σοβαρές πρωτοβουλίες, τότε η επισφάλεια, η αβεβαιότητα και η πίεση θα κανονικοποιηθούν και θα πλήττουν βαριά την οικονομική ασφάλεια, την ψυχική υγεία και την κοινωνική συνοχή.
Η ατομική προσπάθεια δεν αρκεί για να αντιμετωπιστούν αυτές οι προκλήσεις. Χρειάζεται συλλογική δράση, προστατευτικοί θεσμοί και κοινωνική βούληση ούτως ώστε να εξασφαλιστεί ότι η τεχνολογική πρόοδος και η οικονομική ανάπτυξη θα υπηρετούν τους ανθρώπους και όχι μόνο τις αγορές.
Το μέλλον της εργασίας δεν είναι προκαθορισμένο, ωστόσο, εάν η κοινωνία δεν αντιδράσει άμεσα και δυναμικά, συνδιαμορφώνοντας προτάσεις και διεκδικώντας ριζοσπαστικά μέτρα, τότε οι εργαζόμενοι θα βρεθούν αντιμέτωποι με ένα περιβάλλον συνεχούς ανασφάλειας, όπου η σταθερή εργασία, η προοπτική και η ασφάλεια θα είναι σπάνιες και πολυπόθητες.
Εν κατακλείδι, η υπόθεση αυτή είναι συλλογική: ή θα προσαρμόσουμε το μέλλον ώστε να εξυπηρετεί τους ανθρώπους ή θα αφήσουμε τις αγορές και τις μηχανές να καθορίσουν τις ζωές μας.
