Με υψηλό χρέος και ευάλωτες στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή -για την οποία έχουν απειροελάχιστο μερίδιο ευθύνης- δεκάδες από τις φτωχότερες αναπτυσσόμενες χώρες του πλανήτη βρίσκονται εγκλωβισμένες σε έναν φαύλο κύκλο.
Η εξυπηρέτηση του χρέους μειώνει το δημοσιονομικό περιθώριο για επενδύσεις σε μέτρα ανάσχεσης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.
Αυτή με τη σειρά της υποβαθμίζει την παραγωγικότητα και προκαλεί όλο και πιο συχνά υψηλού κόστους φυσικές καταστροφές, καθιστώντας ακόμη πιο δύσκολη την εξυπηρέτηση του χρέους.
Τούτων δοθέντων, η ενίσχυση της χρηματοδοτικής στήριξης των αναπτυσσόμενων κρατών για την επείγουσα ανάγκη ανάληψης περιβαλλοντικής δράσης και προσαρμογής στην υπερθέρμανση του πλανήτη βρίσκεται στο επίκεντρο της COP29.
Της φετινής Διάσκεψης του ΟΗΕ για το Κλίμα, που βρίσκεται σε εξέλιξη στο Μπακού, στο πετρελαιοπαραγωγό Αζερμπαϊτζάν.
Αναφέρεται ενδεικτικά ως «η COP της κλιματικής χρηματοδότησης».
Με την επιδείνωση της κλιματικής κρίσης, το απαιτούμενο ποσό υπολογίζεται πλέον σε 1 τρισεκατομμύριο δολάρια ετησίως μέχρι το 2035.
Ζητούμενο είναι ποιοι θα είναι οι συνεισφέροντες -από δημόσιες και ιδιωτικές πηγές- και σε ποιο βαθμό, ποιοί ακριβώς θα είναι οι αποδέκτες, εάν θα τα ποσά θα δίνονται υπό τη μορφή επιχορηγήσεων ή δανείων.
Σε αυτό το φόντο, έχει αρχίσει να αναπτύσσει παράλληλα νέα δυναμική μια όχι και τόσο νέα πρακτική.
Αφορά σε ανταλλαγές «χρέους έναντι φύσης».
Πρόκειται για χρηματοπιστωτικές συμφωνίες -διακρατικές, με τράπεζες ή μέσω ΜΚΟ και εταιρειών- που δίνουν σε μια χώρα τη δυνατότητα αναδιάρθρωσης του χρέος της, με αντάλλαγμα τη χρηματοδότηση έργων για τη διαφύλαξη του κλίματος και της βιοποικιλότητας.
Αφορούν κυρίως κράτη που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αποπληρωμή του εξωτερικού χρέους. Συνοδεύονται από σχέδιο αναδιάρθρωσης για τον οφειλέτη.
Κατά τη γενική διευθύντρια του ΔΝΤ, Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα, τα εν λόγω swaps «χρέος έναντι φύσης» αποτελούν αξιόλογο εργαλείο στην παγκόσμια προσπάθεια χρηματοδότησης της διατήρησης του φυσικού πλούτου.
Υπάρχουν ωστόσο και «αγκάθια»…
«Μπλε» και «πράσινα» ομόλογα
Από τα τέλη της δεκαετίας του ‘80 έχουν συναφθεί δεκάδες σχετικές συμφωνίες.
Η πρώτη υπεγράφη το 1987 μεταξύ της Βολιβίας και της αμερικανικής περιβαλλοντικής ΜΚΟ Conservation International, με επιχορήγηση από το ιδιωτικό Ίδρυμα Frank Weeden και με τη Citibank ως αντιπρόσωπο στη δευτερογενή αγορά.
Αφορούσε στην εξαγορά 650.000 δολαρίων από το εξωτερικό χρέος της Βολιβίας στο 85% της ονομαστικής αξίας του, με αντάλλαγμα κυβερνητικές δεσμεύσεις για τη διατήρηση εκατομμυρίων στρεμμάτων στη λεκάνη του Αμαζονίου.
Έκτοτε ανάλογο δρόμο ακολούθησαν περίπου 140 χώρες χαμηλού εισοδήματος, στο πλαίσιο συγκέντρωσης κεφαλαίων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και της απώλειας βιοποικιλότητας.
Δημιουργώντας το πρώτο «μπλε ομόλογο» στον κόσμο, η συμφωνία ύψους 22 εκατομμυρίων δολαρίων των Σεϋχελλών το 2015 συνοδεύτηκε με κυβερνητικές δεσμεύσεις για προστασία του 30% των υδάτων του νησιωτικού κράτους στον Ινδικό Ωκεανό.
Πρόκειται για μια έκταση στο μέγεθος της Γερμανίας
To swap «χρέος έναντι φύσης» της Μπελίζ, το 2021, μείωσε το εξωτερικό χρέος της χώρας στην Κεντρική Αμερική κατά 10% του ΑΕΠ και συμβάλλει έως τώρα στην προστασία του δεύτερου μεγαλύτερου κοραλλιογενούς υφάλου στο δυτικό ημισφαίριο.
Το πρόσφατο σπιράλ κρίσης χρέους στις αναπτυσσόμενες χώρες λόγω της πανδημίας COVID-19, των επιπτώσεων της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία και της αύξησης των επιτοκίων έδωσε νέα ώθηση στις ανταλλαγές «χρέος έναντι φύσης».
Πλέον γίνονται όλο και πιο δελεαστικές για φτωχότερα κράτη, με τη συμμετοχή όλο και περισσότερων αναπτυξιακών τραπεζών.
Ομόλογα ή δάνεια αγοράζονται και αντικαθίστανται με φθηνότερο χρέος, έναντι στήριξης έργων για την περιβαλλοντική προστασία.
Ένα σύμπλεγμα κοραλλιογενών νησιών στον Ειρηνικό ωκεανό, τα Γκαλαπάγκος -που ανήκουν στον Ισημερινό και λέγεται ότι ενέπνευσαν τον Δαρβίνο να αναπτύξει τη θεωρία της εξέλιξης- αποτέλεσαν πέρυσι το επίκεντρο της δεύτερης μεγαλύτερης έως σήμερα χρηματοδότησης που έχει λάβει μια χώρα, στο πλαίσιο μιας ανταλλαγής χρέους έναντι της φύσης.
«Δούναι και λαβείν»
Το ρεκόρ έσπασε μόλις πρόσφατα το Ελ Σαλβαδόρ, υπογράφοντας στα τέλη Οκτωβρίου συμφωνία αναχρηματοδότησης μέρους του εξωτερικού χρέος του με οντότητα ειδικού σκοπού της τράπεζας JPMorgan Chase.
Κάλυψε 1,03 δισεκατομμύρια δολάρια ή το 14% των κρατικών ομολόγων που λήγουν μεταξύ 2027 και 2052.
Το αντάλλαγμα είναι η διατήρηση του Λέμπα, κύριου ποταμού της χώρας, καθώς και της λεκάνης απορροής του.
Διάφορα άλλα κράτη λέγεται ότι εξετάζουν την επιλογή αυτή, μεταξύ αυτών οι άμεσα απειλούμενες από την κλιματική αλλαγή Μαλδίβες.
Πρόκειται σε κάθε περίπτωση για ένα «δούναι και λαβείν».
Οι οφειλέτες έχουν μια ευκαιρία μείωσης του χρέους τους, ενώ επενδύουν στα εδάφη τους σε έργα για το κλίμα.
Οι πιστωτές ωφελούνται με συνυπολογισμό των συμφωνιών στις δεσμεύσεις τους για χρηματοδοτική στήριξη αναπτυσσόμενων χωρών για το κλίμα, καθώς και σε πιστώσεις αντιστάθμισης άνθρακα.
«Οι ανταλλαγές χρέους έναντι του κλίματος και της φύσης θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της απάντησης», αναφέρει το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη (UNDP).
«Παρέχουν κίνητρο στους πιστωτές να συμμετάσχουν στην ελάφρυνση του χρέους, με αντάλλαγμα περιβαλλοντικές επενδύσεις», εξηγεί.
«Θα μπορούσαν μάλιστα να δημιουργήσουν πρόσθετα έσοδα για τις χώρες με πολύτιμη βιοποικιλότητα, επιτρέποντάς τους να χρεώνουν άλλους για την προστασία της και την παροχή ενός παγκόσμιου δημόσιου αγαθού», επισημαίνει.
Έξι διεθνείς περιβαλλοντικές οργανώσεις ένωσαν πρόσφατα τις δυνάμεις τους υπέρ αυτής της προοπτικής, συγκροτώντας έναν νέο συνασπισμό για την ανάπτυξη προτύπων πρακτικής για τις ανταλλαγές κρατικών χρεών για τη φύση και το κλίμα.
Παραμένουν ωστόσο ανοιχτά κρίσιμα ερωτήματα ως προς τα πραγματικά πλεονεκτήματα, την αυξανόμενη εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα, την έως τώρα αποχή από σχετικές συμφωνίες μεγάλων ρυπαντών, όπως η Κίνα, καθώς και τα κριτήρια παροχής των πιστώσεων.
Ήδη έχουν δοθεί σε χώρες, οι κυβερνησεις των οποίων καταστρατηγούν κάθε έννοια του κράτους δικαίου.
