Οι πράσινοι και ψηφιακοί μετασχηματισμοί, οι οποίοι «καλπάζουν» και στην Ευρώπη, θα επιφέρουν βαθιές αλλαγές στους τρόπους παραγωγής και κατανάλωσής μας – και μάλιστα σε ολόκληρο τον τρόπο ζωής μας.
Αυτό εκτιμά ο Werner Raza, διευθυντής του Αυστριακού Ιδρύματος Αναπτυξιακής Έρευνας (ÖFSE) στη Βιέννη, ο οποίος προσθέτει: Κατά τη διάρκεια αυτού του μετασχηματιστικού ταξιδιού, ορισμένα τμήματα της κοινωνίας θα επωφεληθούν σημαντικά, ενώ άλλα -ιδιαίτερα μεγάλος αριθμός εργαζομένων σε συρρικνούμενους κλάδους- θα επηρεαστούν αρνητικά, τουλάχιστον κατά τη μεταβατική περίοδο των επόμενων δύο έως τριών δεκαετιών.
Έτσι, όποιο και αν είναι το συγκεκριμένο κίνητρο για την αποδοχή της βιομηχανικής πολιτικής από τους κοινωνικούς φορείς, πρέπει να θεωρείται θεμιτή από εκείνους που επηρεάζει.
Δεδομένης της θεμελιώδους αβεβαιότητας της διαδικασίας και των συναφών κοινωνικών ανησυχιών, η διαρκής πολιτική υποστήριξη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από ένα θετικό, αν όχι αισιόδοξο, όραμα για το μέλλον.
Αυτό το όραμα θα πρέπει να εμπνέει ελπίδα και αισιοδοξία για ένα καλύτερο μέλλον, όχι απλώς αποδοχή της αναπόφευκτης αλλαγής.
Ευρώπη: Ένα παραβιασμένο κοινωνικό συμβόλαιο
Οι παρεμβάσεις στην εν λόγω βιομηχανική πολιτική έχουν διαφορετικές μορφές, αλλά μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρεις κύριους τύπους: χρηματοοικονομικές μεταβιβάσεις, φόροι και δασμοί, κανονισμοί.
Τόσο η ΕΕ όσο και τα περισσότερα κράτη-μέλη έχουν ξεκινήσει προγράμματα χρηματοδότησης μεγάλης κλίμακας, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών επιχορηγήσεων σε ιδιωτικές εταιρείες.
Υποκινούμενα από τις προκλήσεις των δυο μετασχηματισμών (πράσινου, ψηφιακού), καθώς και από γεωπολιτικές ανησυχίες για την ασφάλεια, μεγάλα προγράμματα βιομηχανικής πολιτικής έχουν ξεκινήσει σε πολλές βιομηχανικές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Κίνας και της Ιαπωνίας.
Αυτά τα προγράμματα συνήθως στοχεύουν σε ορισμένους στρατηγικούς τομείς, όπως οι ημιαγωγοί, οι πράσινες τεχνολογίες ή οι τηλεπικοινωνίες.
Η κύρια λογική για την κινητοποίηση σημαντικών δημόσιων οικονομικών πόρων για τους δυο μετασχηματισμούς σχετίζεται με τον επηρεασμό της κατεύθυνσης και της ταχύτητας των ιδιωτικών επενδύσεων σε ένα πλαίσιο υπαρξιακών απειλών που προέρχονται είτε από την κλιματική αλλαγή είτε από γεωπολιτικούς κινδύνους.
Οι στοχευμένοι τομείς περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη εγχώριας παραγωγικής ικανότητας σε στρατηγικά προϊόντα όπως οι ημιαγωγοί ή τη θεμελιώδη μετάβαση στην παραγωγή ενέργειας που βασίζεται σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.
Έτσι, ιδανικά, μια επιθυμητή διαδικασία αλλαγής, όπως η απαλλαγή της οικονομίας από τον άνθρακα, μπορεί να καταλυθεί, αν όχι να επιταχυνθεί σημαντικά.
Στην πράξη, ωστόσο, η παρακολούθηση και ο έλεγχος σχετικά με την επιτυχία συχνά απουσιάζουν και οι δημόσιες αρχές συχνά δεν διαθέτουν αποτελεσματικά μέσα για να διασφαλίσουν τη συμμόρφωση. Με άλλα λόγια, μολονότι τα καρότα είναι άφθονα, τα μαστίγια παραμένουν σε πρώτο πλάνο.
Από την οπτική γωνία της δημοκρατικής νομιμότητας, το σιωπηρό κοινωνικό συμβόλαιο που διέπει μια τέτοια προσέγγιση βιομηχανικής πολιτικής, με επικεφαλής ένα επιχειρηματικό κράτος, παραβιάζεται από μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων.
Δεδομένης της απαιτούμενης κλίμακας και ταχύτητας των δυο μετασχηματισμών, η απαραίτητη προσαρμογή απαιτεί μια συλλογική προσπάθεια που να περιλαμβάνει όλα τα μέλη της πολιτικής κοινωνίας, με το καθένα να συνεισφέρει ανάλογα με τις ικανότητές του.
Τα βάρη προσαρμογής που υπερβαίνουν τις ατομικές δυνατότητες πρέπει να κατανέμονται σε ολόκληρη την κοινότητα, ιδίως με την προσφορά δημόσιας οικονομικής υποστήριξης όπου χρειάζεται.
Η λήψη δημόσιου χρήματος υποχρεώνει επομένως τον αποδέκτη να τηρήσει το μέρος του στο σιωπηρό κοινωνικό συμβόλαιο.
Αυτό περιλαμβάνει τη χρήση των χρημάτων για τον καθορισμένο σκοπό, σύμφωνα με τους αντίστοιχους όρους του νομικού πλαισίου, καθώς και την κατανομή τυχόν οφελών που τελικά προκύπτουν από την επένδυση, είτε με τα άμεσα ενδιαφερόμενα μέρη της εταιρείας (δηλαδή τους ιδιοκτήτες και το εργατικό δυναμικό) είτε με το ευρύ κοινό (μέσω φορολογικών εισφορών, δωρεάν αδειοδότησης νέων τεχνικών γνώσεων και παρόμοιων μηχανισμών).
Καθώς η κυβέρνηση σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία ενεργεί ως συλλογικός φορέας της κοινωνίας, φέρει την υποχρέωση να εφαρμόσει μια τέτοια συμφωνία. Αυτό συνήθως γίνεται μέσω μιας σύμβασης χρηματοδότησης, η οποία ορίζει τους όρους υπό τους οποίους ο δικαιούχος δικαιούται να λάβει τη χρηματοοικονομική μεταφορά.
Τέτοιοι όροι μπορεί να έχουν πολλαπλές μορφές, μεταξύ άλλων μέσω προτύπων απόδοσης – στόχων που πρέπει να επιτευχθούν από τον δικαιούχο σχετικά με την παραγωγή, τις επενδύσεις ή την απασχόληση.
Επιπλέον, μπορούν να χρησιμοποιηθούν όροι διαδικασίας που υποχρεώνουν τον δικαιούχο να αποδεχτεί ή να εισαγάγει αλλαγές στο σύστημα εταιρικής διακυβέρνησής του, για παράδειγμα δημόσια ιδιοκτησία ή συνιδιοκτησία, εισαγωγή συλλογικών διαπραγματεύσεων ή ειδικούς μηχανισμούς διαφάνειας ή αναφοράς.
Ευρώπη: Ο κρίσιμος ρόλος των κοινωνικών όρων
Μια συγκεκριμένη υποκατηγορία ιδιαίτερης σημασίας αναφέρεται στους κοινωνικούς όρους. Αυτοί περιλαμβάνουν τόσο μέτρα που στοχεύουν στο επηρεαζόμενο εργατικό δυναμικό -όπως μέσω της απασχόλησης και των εργασιακών προτύπων, της απόκτησης δεξιοτήτων, της σύστασης συμβουλίων εργαζομένων ή συλλογικών διαπραγματεύσεων- όσο και μέτρα που ωφελούν την κοινωνία στο σύνολό της, συμπεριλαμβανομένης της κοινής χρήσης νέας τεχνολογίας, της κοινής χρήσης πλεοναζόντων κερδών ή των εγχώριων απαιτήσεων περιεχομένου.
Ενώ υπάρχει ευρεία συμφωνία ότι οι πράσινοι και ψηφιακοί μετασχηματισμοί θέτουν εξαιρετικές προκλήσεις που απαιτούν αυτή τη συλλογική προσπάθεια, ο κίνδυνος για την εταιρική ευημερία διαφαίνεται με σαφήνεια στο παρασκήνιο.
Οι όροι αντιπροσωπεύουν έναν κεντρικό μηχανισμό για την εγγύηση της επιθυμητής κατεύθυνσης των επενδύσεων, καθώς και για τη διασφάλιση ότι τα κοινωνικά οφέλη που παράγονται από τη δημόσια στήριξη κατανέμονται ευρέως σε ολόκληρη την κοινωνία.
Οι ασθενείς ή ανύπαρκτοι όροι προκαλούν δυσμενείς συμπεριφορές. Δεδομένης της σχετικά ασθενούς διαπραγματευτικής θέσης πολλών θεσμικών οργάνων της ΕΕ, καθώς και κυβερνήσεων, έναντι του εταιρικού τομέα (και ιδίως των μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών), μέσω των όρων μπορεί να διασφαλιστεί ο δημόσιος σκοπός των χρηματοοικονομικών μεταφορών και -επομένως- η νομιμοποίησή τους ως προς την παραγωγή.
Ωστόσο, οι κοινωνικές προϋποθέσεις προσφέρουν επίσης την ευκαιρία για την επίτευξη υψηλότερου βαθμού νομιμοποίησης των εισροών.
Μια πιο συμπεριληπτική προσέγγιση στη βιομηχανική πολιτική, η οποία θα δίνει στους εργαζόμενους και τα συνδικάτα μια ουσιαστική φωνή στη διαδικασία, στο τέλος της ημέρας θα κινητοποιήσει ευρύτερη κοινωνική υποστήριξη για τους δυο μετασχηματισμούς.
Εξίσου σημαντικό είναι το ότι αυτή η ευρύτερη κοινωνική υποστήριξη θα αυξήσει την αυτονομία των υπευθύνων χάραξης πολιτικής σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο στην επιδίωξη βιομηχανικής πολιτικής, ακόμη και ενάντια στην αντίσταση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων.
Χωρίς τέτοια δημοκρατικά θεμέλια, η βιομηχανική πολιτική της Ευρώπης κινδυνεύει να γίνει άλλη μια άσκηση εταιρικής αιχμαλωσίας και όχι η συλλογική προσπάθεια που αποτελεί τις κοινές μας μελλοντικές απαιτήσεις.
