Για δεκαετίες, το οικονομικό δόγμα του Παγκόσμιου Βορρά υπήρξε το κυρίαρχο υπόδειγμα: μια Οικονομία της Αγοράς βασισμένη στην απορρύθμιση και συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, τη χρηματοπιστωτική υπεροχή, την ελεύθερη ροή κεφαλαίων και πάνω απ’ όλα την κατανάλωση.
Αντίθετα, ο Παγκόσμιος Νότος συχνά αντιμετωπιζόταν ως μια δεξαμενή φθηνής εργασίας ή ως απλός παραγωγός πρώτων υλών.
Σήμερα, αυτή η διπολική αντίληψη καταρρέει. Παρακολουθούμε μια θεμελιώδη μετάθεση του παγκόσμιου οικονομικού βάρους. Το μέλλον δεν ανήκει πλέον στις κορεσμένες και χρηματοπιστωτικά υπερφορτωμένες οικονομίες του Βορρά, αλλά στις δυναμικές, παραγωγικά προσανατολισμένες και αναπτυσσόμενες οικονομίες του Νότου. Η «Οικονομία της Παραγωγής» -η οποία δίνει έμφαση στην κρατικά υποστηριζόμενη βιομηχανική πολιτική, την επένδυση σε υποδομές, την κατασκευή και τη διαχείριση πόρων- αναδεικνύεται ως το πιο ανθεκτικό και βιώσιμο μοντέλο για τον 21ο αιώνα.
Η μετάβαση αυτή δεν είναι μόνο ποσοτική (μεγαλύτερο ΑΕΠ). Είναι και ποιοτική, σηματοδοτώντας μια επιστροφή στις βασικές αρχές της πραγματικής αξίας. Ενώ ο Βορράς εξαρτάται από τον χρηματοπιστωτικό δανεισμό και τη διαχείριση περιουσιακών στοιχείων, ο Νότος χτίζει το μέλλον του πάνω σε απτές, παραγωγικές ικανότητες. Το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας θα γραφτεί από τις χώρες που παράγουν, όχι από αυτές που απλώς καταναλώνουν.
Το μοντέλο του Παγκόσμιου Βορρά -το οποίο επικράτησε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο- αγγίζει τα διαρθρωτικά του όρια, παρουσιάζοντας τρία σοβαρά ρήγματα:
1. Για πολλές ανεπτυγμένες χώρες, η ανάπτυξη έχει αποσυνδεθεί από την πραγματική παραγωγικότητα. Αυτό που έχει αναπτυχθεί είναι το μοντέλο του rentier (του εισοδηματία), με τα κέρδη προέρχονται από την ιδιοκτησία περιουσιακών στοιχείων, τα ακίνητα, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τη διαχείριση του χρέους, αντί από την κατασκευή ή την ουσιαστική καινοτομία.
Συστημική ευθραυστότητα: Η υπερβολική εξάρτηση από τις χρηματοπιστωτικές αγορές οδήγησε σε συστημική αστάθεια, με αποκορύφωμα την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008.
Στασιμότητα μισθών: Καθώς τα εταιρικά κέρδη διοχετεύονται στη χρηματοοικονομική κερδοσκοπία και όχι στην επένδυση σε εργατικό δυναμικό ή παραγωγικές υποδομές, οι πραγματικοί μισθοί για τη μεσαία τάξη έχουν μείνει στάσιμοι, τροφοδοτώντας την πολιτική πόλωση και τον λαϊκισμό.
2. Η μαζική ανάθεση της μεταποίησης στο εξωτερικό, για βραχυπρόθεσμη βελτιστοποίηση των κερδών, ελαχιστοποίησε την παραγωγική ικανότητα πολλών χωρών του Βορρά. Η εξάρτηση από την «just-in-time» παραγωγή, αν και αποδοτική σε συνθήκες ειρήνης, αποδείχθηκε στρατηγική αδυναμία.
Στρατηγική εξάρτηση: Η πανδημία COVID-19, ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι εμπορικές εντάσεις αποκάλυψαν την κρίσιμη εξάρτηση του Βορρά από τον Νότο για τα πάντα: από ημιαγωγούς και φαρμακευτικά προϊόντα μέχρι βασικά καταναλωτικά αγαθά. Η ασφάλεια της εφοδιαστικής αλυσίδας έγινε πλέον πρωταρχικό ζήτημα εθνικής ασφάλειας.
3. Ο Παγκόσμιος Βορράς αντιμετωπίζει μια άνευ προηγουμένου δημογραφική πρόκληση: γήρανση του πληθυσμού και συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού. Αυτή η τάση επιβαρύνει τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης και υγείας και, το σημαντικότερο, θέτει ένα φυσικό όριο στη μελλοντική επέκταση της κατανάλωσης και της παραγωγικότητας.
Οικονομία της συνταξιοδότησης: Πολλές δυτικές χώρες μετατρέπονται σε «οικονομίες συνταξιοδότησης», όπου ένα αυξανόμενο ποσοστό του ΑΕΠ δίδεται στη φροντίδα και τη συνταξιοδότηση, αντί για παραγωγικές επενδύσεις.
Στον αντίποδα, ο Παγκόσμιος Νότος υιοθετεί ένα μοντέλο που εστιάζει στην αύξηση της πραγματικής αξίας, συνδυάζοντας την κρατική στρατηγική με τον δυναμισμό της αγοράς:
1. Ενώ ο Βορράς γερνά, ο Νότος αναπτύσσεται. Η Νότια Ασία, η Αφρική και η Λατινική Αμερική διαθέτουν μια πληθώρα νέων, αυξανόμενων εργατικών δυνάμεων. Αυτό το «δημογραφικό μέρισμα» δεν είναι μόνο μια δεξαμενή εργαζομένων, αλλά και η βάση για μια εκρηκτική αύξηση της μελλοντικής εγχώριας κατανάλωσης.
Από eξαγωγική σε kαταναλωτική Δύναμη: Χώρες όπως η Ινδία και η Ινδονησία μεταβαίνουν από την απλή εξυπηρέτηση των εξαγωγών του Βορρά στη δημιουργία τεράστιων, αυτοσυντηρούμενων εσωτερικών αγορών. Αυτή η ανθεκτική εγχώρια ζήτηση καθιστά τις οικονομίες τους λιγότερο ευάλωτες στις διακυμάνσεις της παγκόσμιας ζήτησης.
2. Οι χώρες του Νότου δεν ακολούθησαν το δόγμα του «αόρατου χεριού» της αγοράς. Αντίθετα, εφάρμοσαν τη στρατηγική «Βιομηχανική πολιτική υπό την ηγεσία του Κράτους (SLIP) , ένα μοντέλο που αποδείχθηκε επιτυχημένο στην Ανατολική Ασία.
Κίνα: Το σχέδιο «Made in China 2025» δεν αφορά μόνο την παραγωγή, αλλά και την κυριαρχία σε στρατηγικούς τομείς υψηλής τεχνολογίας, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, τα ηλεκτρικά οχήματα (EVs) και η αεροδιαστημική. Οι κρατικές επιδοτήσεις και οι επενδύσεις σε υποδομές την έχουν μετατρέψει σε πραγματική υπερδύναμη.
Ινδία: Μέσω των προγραμμάτων «Production-Linked Incentive» (PLI), η Ινδία έχει κατακτήσει τον τομέα της μεταποίηση στο πεδίο των ηλεκτρικών, των φαρμακευτικών προϊόντων και των τηλεπικοινωνιών, ενισχύοντας την εγχώρια παραγωγική της ικανότητα και δημιουργώντας θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης.
Αφρική/Νοτιοανατολική Ασία: Έθνη όπως το Βιετνάμ και η Ινδονησία επενδύουν μαζικά σε λιμάνια, δρόμους και ψηφιακές υποδομές, καθιστώντας τα έναν αναντικατάστατο κόμβο στις νέες, γεωγραφικά διαφοροποιημένες, παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού.
3. Η παγκόσμια μετάβαση στην πράσινη ενέργεια βασίζεται σε κρίσιμα ορυκτά (λίθιο, κοβάλτιο, σπάνιες γαίες) που εξορύσσονται και επεξεργάζονται κυρίως στον Παγκόσμιο Νότο. Αυτό παρέχει στον Νότο μια νέα γεω-οικονομική μόχλευση.
Παράλληλα, οι χώρες του Νότου απαιτούν ολοένα και περισσότερο όχι μόνο την εξόρυξη, αλλά και την επεξεργασία και την κατασκευή αυτών των υλικών σε τοπικό επίπεδο. Για παράδειγμα, χώρες όπως η Ινδονησία απαγορεύουν τις εξαγωγές ακατέργαστου νικελίου, προκειμένου να αναγκάσουν την κατασκευή μπαταριών εντός της χώρας. Ο Νότος δεν είναι πλέον πρόθυμος να αποτελεί απλά και μόνο τον προμηθευτή πρώτων υλών.
Η οικονομική ισχύς μετουσιώνεται αναπόφευκτα σε γεωπολιτική επιρροή. Η ενίσχυση της Οικονομίας της Παραγωγής στον Παγκόσμιο Νότο διαμορφώνει έναν νέο πολυπολικό κόσμο:
1. Η επέκταση και η αυξημένη επιρροή ομάδων όπως οι BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική, και πρόσφατα άλλα κράτη) σηματοδοτούν μια αλλαγή. Οι συμμαχίες αυτές επιδιώκουν εναλλακτικούς μηχανισμούς χρηματοδότησης και εμπορίου, παρακάμπτοντας τα παραδοσιακά δυτικά θεσμικά όργανα (όπως η G7, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα) που θεωρούνται ότι εξυπηρετούν κυρίως τα συμφέροντα του Βορρά.
Απο-δολαριοποίηση: Υπάρχει μια αυξανόμενη ώθηση για εμπορικές συναλλαγές σε τοπικά νομίσματα, μειώνοντας τη χρήση του δολαρίου και, κατ’ επέκταση, τη χρηματοπιστωτική επιρροή των ΗΠΑ.
2. Ο Παγκόσμιος Νότος προτιμά τις μακροπρόθεσμες, μεγάλης κλίμακας επενδύσεις σε υποδομές έναντι της παραδοσιακής, συχνά δεσμευτικής, αναπτυξιακής βοήθειας του Βορρά. Οι επενδύσεις σε δρόμους, λιμάνια, σιδηροδρόμους και ενεργειακά δίκτυα αποτελούν το απτό θεμέλιο της Οικονομίας της Παραγωγής.
Έμφαση σε απτά περιουσιακά στοιχεία: Αυτή η προσέγγιση εστιάζει στη δημιουργία πραγματικών, παραγωγικών περιουσιακών στοιχείων που αυξάνουν την εθνική παραγωγική ικανότητα, αντί για βραχυπρόθεσμες «ενέσεις» ρευστότητας.
3. Τέλος, πολλές χώρες του Νότου έχουν αναγνωρίσει ότι η παραγωγική ικανότητα εξαρτάται από την ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου. Οι μαζικές, κρατικά υποστηριζόμενες επενδύσεις στην εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση και τον ψηφιακό αλφαβητισμό δημιουργούν μια ιδιαίτερα εξειδικευμένη μελλοντική εργατική δύναμη, έτοιμη για την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση.
Το νέο κέντρο βάρους
Η ιστορία των τελευταίων εκατό ετών κυριαρχήθηκε από τη Δύση. Η ιστορία του 21ου αιώνα θα καθοριστεί από τον Παγκόσμιο Νότο.
Το μοντέλο της Οικονομίας της Αγοράς, όπως εφαρμόστηκε στον Βορρά -με την υπερβολική χρηματοπιστωτικοποίηση, την αποβιομηχάνιση και τη δημογραφική στασιμότητα- έχει περιέλθει σε ένα σημείο καμπής. Η οικονομική του δυναμική φθίνει, ενώ η κοινωνική του συνοχή δοκιμάζεται.
Αντίθετα, το μοντέλο της Οικονομίας της Παραγωγής που εφαρμόζεται στον Παγκόσμιο Νότο -το οποίο συνδυάζει τον δυναμισμό των αγορών με τη στρατηγική καθοδήγηση του κράτους για την ενίσχυση της βιομηχανίας και των υποδομών- αποδεικνύεται πιο ανθεκτικό, βιώσιμο και ικανό να δημιουργήσει ευρεία ανάπτυξη.
Το κέντρο βάρους της παγκόσμιας ανάπτυξης και καινοτομίας μετατοπίζεται προς τις αναπτυσσόμενες αγορές. Το μέλλον δεν ανήκει σε εκείνους που απλώς διαχειρίζονται χρέη και χρηματοπιστωτικά περιουσιακά στοιχεία, αλλά σε εκείνους που επενδύουν σε εργοστάσια, υποδομές, ανθρώπινο κεφάλαιο και τεχνολογίες αιχμής.
