Ενώ η κυβέρνηση ποντάρει στο πακέτο μέτρων που θα ανακοινώσει στη ΔΕΘ για να κάνει λίφτινγκ στο καταρρακωμένο (και όχι απλώς τσαλακωμένο) της προφίλ, η ακρίβεια καλπάζει ανενόχλητη.
Δεν είναι μόνο τα μηνύματα για τον πληθωρισμό από την ΕΛΣΤΑΤ και τη Εurostat που προκαλούν ανησυχία. Ο Σεπτέμβριος, που είναι κατεξοχήν μήνας αυξημένων υποχρεώσεων για τα νοικοκυριά, αναμένεται κρίσιμος.
Η άρση των μέτρων για το πλαφόν στο περιθώριο κέρδους, που έπαψαν να είναι σε ισχύ από 1η Ιουλίου, έχει αρχίσει να καταγράφεται στα ράφια, με ανατιμήσεις σε επί μέρους προϊόντα. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το ελαιόλαδο, που ξαφνικά ακρίβυνε σε ένα μήνα κατά 9,5% – χωρίς αυτό να δικαιολογείται από τις τιμές παραγωγού, αφού πρόκειται για προϊόντα «στοκ». Τα νέα τιμολόγια των προμηθευτών που θα αρχίσουν να καταφθάνουν από φθινόπωρο, θα μεταφραστούν σταδιακά σε ανατιμήσεις και στη λιανική. Όσο και αν «καμουφλαριστούν» προσωρινά με προσφορές, αναπόφευκτα μέρος των αυξήσεων θα περάσει στον καταναλωτή.
Την ίδια στιγμή, τα φοροέσοδα του κράτους είναι «φουσκωμένα», ταϊζοντας το πλεόνασμα, ενώ μόνο οι εισπράξεις από τον Φόρο Προστιθέμενης Αξίας – ΦΠΑ ξεπέρασαν τα 12,8 δισ. το πρώτο εξάμηνο του 2025 υπερβαίνοντας τους στόχους.
Καμία μείωση ΦΠΑ
Σε αυτό το κλίμα η κυβέρνηση υπόσχεται μεν φοροελαφρύνσεις για τη μεσαία τάξη, κωφεύει δε στο αίτημα για μείωση έμμεσων φόρων, όπως ο ΦΠΑ, σε είδη πρώτης ανάγκης. Η τελευταία «κόντρα» κυβέρνησης αντιπολίτευσης αφορά τις ευρωπαϊκές οδηγίες για μείωση του ΦΠΑ, σε τρόφιμα, στέγαση και σε μικρές επιχειρήσεις.
Στελέχη της αντιπολίτευσης υποστηρίζουν ότι η χώρα μας είναι ένα βήμα πριν το Ευρωπαϊκό δικαστήριο επειδή η κυβέρνηση δεν εφαρμόζει τις οδηγίες. Σε πρόσφατη συνέντευξή του ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Κωστής Χατζηδάκης απάντησε ότι η χώρα μας είναι πλήρως εναρμονισμένη με τις υποχρεωτικές διατάξεις των οδηγιών, ενώ το πώς δομείται ο ΦΠΑ εσωτερικά είναι θέμα κάθε χώρας. Τόνισε επίσης ότι «τα πράγματα με τον ΦΠΑ δεν είναι όπως παρουσιάζονται», και ότι μεσοσταθμικά δεν είναι υψηλότερος από άλλες χώρες της ΕΕ.
Μόνο που τα φτωχότερα νοικοκυριά, που ξοδεύουν το 55,8% του μηνιαίου προϋπολογισμού για στέγαση και διατροφή, πληρώνουν πιο «ακριβά» τον υψηλό ΦΠΑ σε είδη πρώτης ανάγκης, από ό,τι τα πλουσιότερα, που ξοδεύουν το 24,8%. Μήπως η μείωση του ΦΠΑ σε ακριβώς αυτά τα αγαθά που είναι απαραίτητα για τη διαβίωση των νοικοκυριών, θα είχε πιο απτά αποτελέσματα στην καταπολέμηση της ακρίβειας, ειδικά στο λεγόμενο «πληθωρισμό των φτωχών»; Η κυβέρνηση επιμένει πως όχι. Διεθνείς έρευνες δείχνουν το αντίθετο. Μόνο που πρέπει να συντρέχουν συγκεκριμένες προϋποθέσεις.
Πολίτες ψωνίζουν σε σούπερ μάρκετ στη Λισαβονα – πηγή: Reuters
Το πείραμα της Πορτογαλίας
Τι συμβαίνει όταν η κυβέρνηση μειώνει τους φόρους στα βασικά είδη διατροφής; Μειώνονται πραγματικά οι τιμές ή οι έμποροι τσεπώνουν τη διαφορά; Το 2023, η Πορτογαλία έθεσε το παραπάνω ερώτημα στην πράξη. Σε μια προσπάθεια να μετριάσει τον πληθωρισμό των τροφίμων, η πορτογαλική κυβέρνηση μείωσε προσωρινά τον ΦΠΑ σε 46 βασικά είδη διατροφής (από το ψωμί και τα ζυμαρικά έως τα λαχανικά και το γάλα) από 6% σε 0%. Η πολιτική αυτή τέθηκε σε εφαρμογή τον Απρίλιο και διήρκεσε έως τις αρχές Ιανουαρίου 2024.
Νέα έρευνα του πανεπιστημίου της Στοκχόλμης, για την προσωρινή μείωση του ΦΠΑ στα τρόφιμα στην Πορτογαλία, καταλήγει ότι «το μέτρο λειτούργησε ακριβώς όπως προβλέφθηκε»: Οι τιμές έπεσαν αμέσως, παρέμειναν χαμηλές για μήνες και επανήλθαν στα αρχικά τους επίπεδα όταν ο ΦΠΑ επανήλθε.
Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, πρόκειται για ένα σπάνιο εύρημα. «Στις περισσότερες χώρες, οι μειώσεις των φόρων κατανάλωσης αντανακλώνται μόνο εν μέρει στις τιμές — και όταν οι φόροι επανέρχονται, οι τιμές συχνά αυξάνονται ακόμη περισσότερο από πριν. Όχι αυτή τη φορά».
Τι διαπίστωσαν οι ερευνητές
Χρησιμοποιώντας ένα μοναδικό σύνολο δεδομένων με τις καθημερινές τιμές στο διαδίκτυο από τέσσερις μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ, οι ερευνητές παρακολούθησαν τις τιμές σε περισσότερα από 43.000 είδη διατροφής, εκ των οποίων περισσότερα από 10.000 επηρεάστηκαν άμεσα από τη μείωση του ΦΠΑ.
Τα βασικά τους ευρήματα:
Άμεσος αντίκτυπος: Οι τιμές των ειδών που απαλλάχθηκαν από τον ΦΠΑ μειώθηκαν κατά το πλήρες ποσό του φόρου (περίπου 5,66%) μόλις τέθηκε σε ισχύ η μείωση.
Διατήρηση: Οι τιμές παρέμειναν χαμηλότερες για ολόκληρο το διάστημα των εννέα μηνών που ίσχυσε η πολιτική.
Συμμετρία: Όταν ο ΦΠΑ επανεισήχθη τον Ιανουάριο του 2024, οι τιμές ανέκαμψαν κατά περίπου 6%, επανερχόμενες στα επίπεδα που είχαν πριν από τη μείωση.
Αυτό σημαίνει ότι η πολιτική επέτυχε πλήρη, διαρκή και συμμετρική μετακύλιση στις τιμές καταναλωτή.
Γιατί λειτούργησε τόσο καλά;
Οι ερευνητές πιστεύουν ότι δύο βασικοί παράγοντες εξηγούν την επιτυχία:
Υψηλή ορατότητα: Η μείωση του ΦΠΑ δημοσιοποιήθηκε ευρέως. Τα σούπερ μάρκετ επισήμαναν σαφώς τα προϊόντα που επηρεάζονταν, τα μέσα ενημέρωσης έκαναν εκτενή αναφορά στο θέμα και οι ομάδες καταναλωτών παρακολούθησαν στενά τις τιμές. Σε ένα περιβάλλον υψηλού πληθωρισμού, οι αγοραστές ήδη πρόσεχαν πολύ τις τιμές των τροφίμων, γεγονός που έκανε οποιαδήποτε αλλαγή στις τιμές πιο αισθητή. Ο δημόσιος έλεγχος πιθανώς πίεσε τους λιανοπωλητές να μετακυλήσουν την εξοικονόμηση στους καταναλωτές.
Πτώση των τιμών χονδρικής: Την ίδια περίπου περίοδο, οι τιμές παραγωγού μειώνονταν. Αυτό έδωσε στους λιανοπωλητές μεγαλύτερο περιθώριο ελιγμών για να μειώσουν τις τιμές χωρίς να επηρεάσουν τα περιθώρια
Ανάσα για τα νοικοκυριά – και τον πληθωρισμό
Η προσωρινή μείωση του ΦΠΑ στην Πορτογαλία δεν βοήθησε μόνο τους μεμονωμένους καταναλωτές, αλλά είχε επίσης αντίκτυπο στην εθνική οικονομία. Η πολιτική αυτή μείωσε τον πληθωρισμό κατά 0,68 ποσοστιαίες μονάδες. Για μια χώρα που προσπαθεί να μειώσει το κόστος ζωής, πρόκειται για ένα σημαντικό αποτέλεσμα.
Ωστόσο, η πολιτική αυτή είχε ένα κόστος: η κυβέρνηση παραιτήθηκε από φορολογικά έσοδα άνω των 500 εκατομμυρίων ευρώ. Το ποσό αυτό είναι συγκρίσιμο με αυτό που δαπανήθηκε για κοινωνικές μεταβιβάσεις – π.χ. οικογενειακά επιδόματα την ίδια περίοδο. Οι επικριτές του μέτρου μπορεί να υποστηρίξουν ότι οι άμεσες ενισχύσεις είναι πιο στοχευμένες, αλλά η διαφάνεια και η αποτελεσματικότητα της μείωσης του ΦΠΑ είναι δύσκολο να αγνοηθούν.
Πώς η Πορτογαλία ανέτρεψε τα δεδομένα
Το πείραμα της Πορτογαλίας με τον ΦΠΑ ξεχωρίζει. Σε πολλές χώρες, οι μειώσεις του ΦΠΑ μειώνουν μόνο εν μέρει τις τιμές και, όταν ο φόρος επανέρχεται, οι τιμές αυξάνονται περισσότερο από ό,τι θα έπρεπε. Η περίπτωση της Πορτογαλίας δείχνει ότι, υπό τις σωστές συνθήκες (σαφής επικοινωνία, υψηλή ευαισθητοποίηση του κοινού και συνεργάσιμες – ανταγωνιστικές λιανικές αγορές), οι μειώσεις των φόρων μπορούν να μεταφραστούν άμεσα σε εξοικονόμηση χρημάτων για τα νοικοκυριά.
