«Εγώ στέκομαι εδώ σε κομμάτια και εσύ έχεις ψευδαισθήσεις μεγαλείου!» – η ατάκα, που ακούγεται σε μια διάσημη ταινία του Χόλιγουντ από το 1980, θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμεύσει ως το πιο ακριβές εναρκτήριο γκαμπί (σ.σ. κίνηση στρατηγικής στο σκάκι) στην Ευρώπη, σε μια συζήτηση με την Αμερική του Ντόναλντ Τραμπ.
Το φουτουριστικό σκηνικό του «Star Wars: The Empire Strikes Back» θα μπορούσε επίσης να φέρει στο νου την «γαλαξιακή αυτοκρατορία» της Κίνας. Και η αδυσώπητη καταδίωξη των ανταρτών από την Αυτοκρατορία σε αυτή την επική ταινία θα μπορούσε να θυμίσει τη βίαιη επίθεση του προέδρου Πούτιν στη γειτονική Ουκρανία.
Πράγματι, η αυτοκρατορία – ή, ίσως ακριβέστερα, οι αυτοκρατορίες – επέστρεψαν, και η Ευρώπη, που φαίνεται να στέκεται κατακερματισμένη, μοιάζει να μην είναι σε θέση να συγκεντρώσει τις δυνάμεις της για να αντιμετωπίσει αυτή τη νέα παγκόσμια πραγματικότητα. Δεν χρειαζόταν να εξελιχθεί με αυτό τον τρόπο, και ίσως υπάρχει ακόμη χρόνος για να αντιστραφεί η φθίνουσα τύχη της, σημειώνει χαρακτηριστικά το socialeurope.eu.
Γιατί η ίδια η Ευρώπη δεν έγινε αυτοκρατορία
Πριν από μερικές δεκαετίες, η Ευρώπη φαινόταν έτοιμη να γίνει η ίδια ένα είδος αυτοκρατορίας. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκίνησε μια πολιτική εδαφικής διεύρυνσης που έμοιαζε με ένα καλοπροαίρετο αυτοκρατορικό σχέδιο. Η Ε.Ε. επέκτεινε την εμβέλειά της όχι με τη δύναμη των όπλων, αλλά μέσω της οικονομικής βοήθειας και της εξαγωγής του νομικού της πλαισίου.
Τα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων ενσωματώθηκαν σταδιακά στον κοινό χώρο της Ε.Ε., αλλά υπό αυστηρούς όρους: η δημοκρατία, το κράτος δικαίου και το ελεύθερο εμπόριο ήταν πρωταρχικής σημασίας. Τα περιθώρια διπλωματικής διαπραγμάτευσής τους παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό θεωρητικά, εν μέρει λόγω της σημαντικής ανισότητας πλούτου μεταξύ της Ε.Ε. και των υποψήφιων κρατών και εν μέρει λόγω της απουσίας πραγματικά ελκυστικών εναλλακτικών λύσεων.
Η διεύρυνση της Ε.Ε. συνέπεσε με την εμβάθυνση του σχεδίου ολοκλήρωσής της. Η Ένωση καθιέρωσε ενιαία αγορά και ενιαίο νόμισμα, κοινά εξωτερικά σύνορα (Σένγκεν) και κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας. Όταν οι συγκρούσεις στα Βαλκάνια αποκάλυψαν έντονα τους στρατιωτικούς περιορισμούς της ΕΕ, αποφάσισε να δημιουργήσει μια δική της αμυντική ικανότητα. Αυτό κατέληξε στην απόφαση της συνόδου κορυφής του Ελσίνκι το 1999 να αναπτύξει μια αυτόνομη ικανότητα ανάπτυξης 60 χιλιάδων στρατιωτών εντός εξήντα ημερών για επιχειρήσεις που διαρκούν έως και ένα έτος.
Η εποχή της κυριαρχίας και ο ευρωσκεπτικισμός
Στο γύρισμα του 21ου αιώνα, η Ε.Ε. άρχισε να συντάσσει το δικό της σύνταγμα, μια προσπάθεια που αποσκοπούσε στην εδραίωση και την ενίσχυση της ευρωπαϊκής νομικής, οικονομικής και θεσμικής αρχιτεκτονικής. Ωστόσο, η υποσχόμενη στρατιωτική ικανότητα δεν υλοποιήθηκε ποτέ πλήρως και το προτεινόμενο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα απορρίφθηκε στη συνέχεια από τους ψηφοφόρους, σε δημοψηφίσματα που διεξήχθησαν σε δύο από τα ιδρυτικά μέλη του σχεδίου ολοκλήρωσης, την Ολλανδία και την Γαλλία.
Η αποτυχία του Ευρωπαϊκού Συντάγματος το 2005 σηματοδότησε την έλευση μιας νέας φάσης στην ευρωπαϊκή πολιτική: της εποχής της κυριαρχίας. Από εκείνο το σημείο και έπειτα, η ευρωσκεπτικιστική δεξιά άρχισε να σημειώνει σημαντικές εκλογικές επιτυχίες σε ολόκληρη την ήπειρο, κάνοντας εκστρατεία κατά της υποτιθέμενης υπερδύναμης Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία, όπως υποστήριζαν, υπονόμευε τα δημοκρατικά κράτη.
Το Brexit, η πιο εντυπωσιακή εκδήλωση αυτής της τάσης, διαμορφώθηκε ρητά ως μια προσπάθεια ανάκτησης της κυριαρχίας του Westminster από τους Ευρωπαίους γραφειοκράτες στις Βρυξέλλες. Ενώ το σημαντικό κόστος του Brexit ώθησε τους ευρωσκεπτικιστές στην ήπειρο να προσαρμόσουν τη στρατηγική τους, η υποκείμενη φιλοδοξία να αποκαταστήσουν τα έθνη-κράτη ως τους απόλυτους διαιτητές της εξουσίας δεν μειώθηκε.
Ο στόχος μετατοπίστηκε στην αποδυνάμωση της επιρροής των Βρυξελλών από το εσωτερικό της Ε.Ε., κυρίως με την άσκηση βέτο σε κοινές πρωτοβουλίες και την υπονόμευση των ευρωπαϊκών θεσμών. Το όραμα ήταν μια Ευρώπη αποτελούμενη από περήφανα και κυρίαρχα έθνη, βάζοντας επιτέλους τέλος στα φαντάσματα μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, οι μη εκλεγμένοι Ευρωπαίοι επίτροποι και δικαστές δεν θα έπρεπε να τολμούν να αμφισβητούν την κυρίαρχη βούληση των λαών, όπως αυτή εκφράστηκε μέσω των εθνικών εκλογών που έφεραν στην εξουσία κυρίαρχα κόμματα.
Ο Πούτιν και το «αυτοκρατορικό» εγχείρημα Τραμπ
Η άνοδος των λαϊκιστών οδήγησε πολλούς φιλελεύθερους πολιτικούς να γίνουν άτολμοι, υιοθετώντας συχνά οι ίδιοι μια ηπιότερη εκδοχή της κυριαρχικής ρητορικής. Ποτέ δεν εξηγήθηκε επαρκώς πώς θα μπορούσε να προχωρήσει η περαιτέρω ολοκλήρωση, με 27 κράτη μέλη να υπερασπίζονται με ζήλο τα στενά εθνικά τους συμφέροντα. Ούτε ήταν σαφές πώς θα μπορούσε η Ε.Ε. να διεκδικήσει πραγματικά την επιρροή της στην παγκόσμια σκηνή, με τους κοινούς θεσμούς της ουσιαστικά παραλυμένους.
Στη συνέχεια, το 2022, ο Βλαντίμιρ Πούτιν ξεκίνησε την εισβολή του στην Ουκρανία με τρόπο που φαινόταν καθαρά αυτοκρατορικός, φαινομενικά υποβοηθούμενος από την εκκολαπτόμενη δύναμη της Κίνας. Σαν να μην έφτανε αυτό, ο Ντόναλντ Τραμπ έχει επίσης ξεκινήσει το αυτοκρατορικό του εγχείρημα, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη διεκδίκηση νέων εδαφών, τον εκφοβισμό μακροχρόνιων συμμάχων και την περιφρόνηση των διεθνών δεσμεύσεων και κανόνων.
Αυτή η συρροή γεγονότων προκάλεσε ένα βαθύ σοκ στην ευρωπαϊκή δημόσια και πολιτική τάξη, προκαλώντας μια καθυστερημένη αναγνώριση ότι η γηραιά ήπειρος μοιάζει πλέον με ένα κατακερματισμένο μωσαϊκό σχετικά μικρών και ελάχιστα εξοπλισμένων κρατών, φαινομενικά ανίκανων για ενιαία δράση όταν αντιμετωπίζουν την αναζωπύρωση της αυτοκρατορικής πολιτικής.
Η επείγουσα ανάγκη να ενισχύσει η ΕΕ τις στρατιωτικές της ικανότητες
Οι αυτοκρατορίες, από την ίδια τους τη φύση, επιβάλλουν περιορισμούς – νομικούς, οικονομικούς και πολιτικούς – στους δρώντες που μπορεί να είναι τυπικά κυρίαρχοι. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την υποστήριξη της Άλις Βάιντελ, της ηγέτιδας του ακροδεξιού κόμματος της Γερμανίας, από τον αντιπρόεδρο των ΗΠΑ ενόψει των γερμανικών βουλευτικών εκλογών.
Η κυριαρχία, σε μια εποχή αυτοκρατοριών, είναι στην καλύτερη περίπτωση μια σχετική έννοια, αν όχι μια απόλυτη ψευδαίσθηση, ιδιαίτερα για τους πιο αδύναμους παίκτες. Μια ευρωπαϊκή οντότητα, ακόμη και μια ατελής οντότητα, θα ήταν αναμφίβολα καλύτερα εξοπλισμένη για να πλοηγηθεί σε αυτή την ιστορική αυτοκρατορική στροφή από ό,τι μια ανομοιογενής συλλογή μικρών, ιδιοτελών, διχασμένων και φαινομενικά ληθαργικών ευρωπαϊκών εθνών.
Θα ήταν άστοχο να υποθέσουμε ότι η μόνη αποτελεσματική απάντηση στην αυτοκρατορική αναζωπύρωση είναι η δημιουργία ενός άκρως συγκεντρωτικού, αυταρχικού και βαριά οπλισμένου ευρωπαϊκού υπερκράτους. Η Ιστορία αποδεικνύει ότι η πολιτική της αυτοκρατορικής ισχύος έχει εκδηλωθεί με διάφορες μορφές, προσαρμοσμένες στις συγκεκριμένες συνθήκες και στα μοναδικά χαρακτηριστικά των ίδιων των αυτοκρατοριών.
Οι ενέργειες των προέδρων Τραμπ, Σι και Πούτιν φαίνεται ότι ώθησαν την Ευρώπη να αναγνωρίσει την επείγουσα ανάγκη να ενισχύσει τις στρατιωτικές της ικανότητες. Ωστόσο, για το ορατό μέλλον, η πιο ισχυρή δύναμη της Ε.Ε. θα παραμείνει πιθανότατα η οικονομική και κανονιστική της ισχύς.
Η πρώτη έχει βάσιμες πιθανότητες να αντέξει τις προκλήσεις που θέτουν η αυτοκρατορική Αμερική και η Κίνα, υπό την προϋπόθεση ότι η Ε.Ε. θα ακολουθήσει συστάσεις όπως αυτές που περιέγραψε ο Μάριο Ντράγκι, με στόχο την ενίσχυση της καινοτομίας, της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας της Ένωσης.
Η ευημερία και η ασφάλειά τους δεν μπορούν να θεωρούνται δεδομένες
Εν τω μεταξύ, η κανονιστική ισχύς της Ε.Ε. έχει διαβρωθεί πρόσφατα από την άνοδο ξενοφοβικών, εσωστρεφών και ιδιοτελών πολιτικών κινημάτων. Η αρχική πρόθεση πίσω από την Πολιτική Γειτονίας της Ε.Ε. του 2003 ήταν να καλλιεργήσει «ένα κύκλο φίλων», δημιουργώντας πανευρωπαϊκές «ζώνες ευημερίας» που θα οδηγούσαν σε μια «αδιαίρετη», «ευρύτερη» Ευρώπη. Η επίτευξη αυτών των εξαιρετικά επιθυμητών στόχων απαιτεί την επανενεργοποίηση της διαδικασίας διεύρυνσης της Ε.Ε., τη ριζική επανεξέταση των μεταναστευτικών πολιτικών και την αναζωογόνηση των οικονομικών επενδύσεων στις γειτονικές περιοχές.
Αυτό είναι, ομολογουμένως, πιο εύκολο να ειπωθεί παρά να γίνει στο σημερινό πολιτικό κλίμα, αλλά οι πολίτες της Ευρώπης πρέπει να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα, ότι η ευημερία και η ασφάλειά τους δεν μπορούν να θεωρούνται δεδομένες όταν οι πόλεμοι, η φτώχεια και η απολυταρχία επιμένουν ακριβώς πέρα από τα σύνορά τους. Η Ουκρανία αποτελεί την πιο άμεση δοκιμασία για την αποφασιστικότητα της Ευρώπης, αλλά η Μέση Ανατολή, η Βόρεια Αφρική και τα Βαλκάνια δεν μπορούν να αγνοηθούν.
Η στρατιωτική αδυναμία της Ευρώπης πρέπει να αντιμετωπιστεί, αλλά όχι απαραίτητα με την απλή αγορά περισσότερων αμερικανικών όπλων. Αντίθετα, η εστίαση θα πρέπει να δοθεί στην ολοκλήρωση των ευρωπαϊκών στρατιωτικών δομών και στην οικοδόμηση μιας ισχυρής βιομηχανικής βάσης, ικανής να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του σύγχρονου πολέμου.
Κράτος δικαίου και προστασία ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα δυνατά σημεία της ΕΕ
Δεδομένου ότι η Ε.Ε. αποδυναμώνεται σημαντικά χωρίς τις στρατιωτικές δυνατότητες του Ηνωμένου Βασιλείου και παρεμποδίζεται από τη δύναμη βέτο της Ουγγαρίας, η διερεύνηση νέων περιφερειακών λύσεων καθίσταται επιτακτική. Αυτό υπογραμμίζει την αξία της υποστήριξης άτυπων συνασπισμών «προθύμων», όπως αυτός που ξεκίνησε από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Γαλλία – ως απάντηση στην «αυτοκρατική» συμπεριφορά του Τραμπ να «λύσει», όπως ο ίδιος νομίζει, το Ουκρανικό, αγνοώντας όχι μόνο την Ευρώπη, αλλά και την ίδια την Ουκρανία – οι οποίοι θα μπορούσαν, με τον καιρό, να εξελιχθούν σε έναν πραγματικό ευρωπαϊκό πυλώνα άμυνας, είτε λειτουργώντας εντός είτε ανεξάρτητα από το ΝΑΤΟ.
Η Ευρώπη δεν πρέπει ούτε να προσποιείται ούτε να φιλοδοξεί να γίνει μια αυτοκρατορία παρόμοια με την σύγχρονη Ρωσία, την Κίνα ή ακόμη και την Αμερική. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της Ε.Ε. ήταν πάντα η ικανότητά της να δίνει το παράδειγμα, μια δύναμη που αποδεικνύεται από τις επιτυχίες που προκύπτουν από την πολιτική της για ανοικτά σύνορα, για αγαθά, υπηρεσίες, κεφάλαιο και εργασία.
Κάποτε η Ευρώπη αποτελούσε αντικείμενο παγκόσμιου θαυμασμού, όταν δημιούργησε μια δημοκρατική σφαίρα που διέπεται από το κράτος δικαίου και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ακλόνητη δέσμευσή της στην πολυμερή συνεργασία και σε μια διεθνή τάξη βασισμένη σε κανόνες συγκέντρωσε επίσης το χειροκρότημα σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Θα ήταν βαθύτατα ανόητο για την Ευρώπη να εγκαταλείψει τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματά της – τη διαφάνεια, τη συνεργασία, το κράτος δικαίου – υπέρ πολιτικών που βασίζονται στην ανέγερση τειχών και την άσκηση εκφοβισμού, τακτικές που ιστορικά έχουν αποδειχθεί οι σημαντικότερες αποτυχίες της.
