Στη μικρή και χτυπημένη από τα μνημόνια Ελλάδα, ένα σιωπηλό δράμα σφράγισε μια ολόκληρη εποχή: το brain drain. Νέοι, γεμάτοι όνειρα και ταλέντο, σπουδαγμένοι με το υστέρημα των οικογενειών τους, εγκατέλειψαν τη χώρα, αναζητώντας ευκαιρίες μακριά από την πατρίδα. Κάθε αποχαιρετισμός, κάθε βαλίτσα γεμάτη αναμνήσεις, είναι μια «πληγή». Γιατροί που δεν θα σώσουν ζωές, εκπαιδευτικοί και δάσκαλοι που θα μάθαιναν γράμματα τα παιδιά μας, μηχανικοί που δεν θα χτίσουν το αύριο…
Ανοιχτή «πληγή» το brain drain – Χαμηλοί μισθοί και υψηλοί φόροι διώχνουν τους εξειδικευμένους νέους εργαζόμενους
Το brain drain δεν είναι απλώς αριθμοί και στατιστικές· είναι η φυγή της ελπίδας, οι ιδέες που δεν θα ακουστούν, η απουσία των νέων που θα μπορούσαν να αλλάξουν το μέλλον.
Το φαινόμενο φέρνει στο προσκήνιο τα ερωτήματα που αφορούν το τι είναι αυτό που αναζητούν οι εργαζόμενοι στη χώρα, είτε αυτά αφορούν το επίπεδο των μισθών είτε αφορούν τις συνθήκες εργασίας. Το in διοργανώνει το διήμερο συνέδριο Brain Regain & Retain δίνοντας βήμα σε νέους, πανεπιστημιακούς, ανθρώπους της οικονομίας, καταθέτοντας ερωτήσεις και αναζητώντας απαντήσεις.
Μια δεκαετία… εφιάλτης
Η µετανάστευση δεν είναι καινούριο φαινόµενο, αλλά µε την πάροδο του χρόνου, µεταβάλλονται ο τρόπος, οι λόγοι και τα µέρη που λαµβάνει χώρα. Στις αναπτυσσόµενες χώρες, υπάρχει ένα µεγάλο ποσοστό υψηλά ειδικευµένου ανθρωπίνου δυναµικού, που είτε έχει µεταναστεύσει από την χώρα καταγωγής του, είτε θα προβεί σε αυτή την κίνηση άµεσα. Στην Ελλάδα, ο ρυθµός µεταβολής του φαινοµένου brain drain ξεκίνησε το 2006 και κορυφώθηκε την περίοδο της οικονοµικής κρίσης (2008-2018). Η ανάσχεση του κύματος φυγής ξεκίνησε δειλά δειλά το 2019 αλλά η πληγή είναι μεγάλη και είναι δύσκολο να επουλωθεί.
Η μεγάλη φυγή κορυφώθηκε την περίοδο της οικονοµικής κρίσης (2008-2018)
Η μεγάλη φυγή
Οι λόγοι που ανθρώπινο δυναµικό µετακινείται από αναπτυσσόµενες χώρες προς ανεπτυγµένες είναι αρκετοί. Οι πιο βασικοί από αυτούς είναι οι οικονοµικές απολαβές, οι καλύτερες κοινωνικές δοµές και υπηρεσίες στις χώρες προορισµού και η ευκαιρία του να εργαστούν στον κλάδο που αντιστοιχεί στο επίπεδο και το είδος των σπουδών τους. Ακόµα ένας λόγος που είναι από τους κύριους για την µετανάστευση, είναι η αναζήτηση για περαιτέρω σπουδές.
Το κόστος του brain drain
Η μελέτη (2018) του επίκουρου καθηγητή του ΕΜΠ, Σπύρου Παπαευθυμίου, εκτιμά ότι το brain drain κόστισε στην Ελλάδα περίπου 15,3 δισ. ευρώ κατά την περίοδο 2008-2016. Το αστρονομικό αυτό ποσό υπολογίστηκε με βάση την κρατική δαπάνη για την εκπαίδευση περίπου 450.000 Ελλήνων πτυχιούχων που μετανάστευσαν, με μέσο κόστος 34.000 ευρώ ανά άτομο από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση έως την αποφοίτηση από ΑΕΙ.
Πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση: H δαπάνη στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό αυτή ανέρχεται σε 1.508 ευρώ ανά έτος
Τα οικονομικά στοιχεία προκύπτουν κατ’ αρχάς από την Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ) της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) για το 2015 ότι η δαπάνη των νοικοκυριών για την εκπαίδευση ανέρχεται στο 3,3-3,5% των εισοδημάτων τους.
Η μέση ετήσια δαπάνη όλων των νοικοκυριών το 2015 ανήλθε σε 1.419,57 ευρώ. Άρα, ανάγοντας τη δαπάνη αυτή στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό αυτή ανέρχεται σε 1.508 ευρώ ανά έτος ή 125,67 ευρώ ανά μήνα εξαιρουμένων των εξόδων για ιδιαίτερα μαθήματα ή για ξένες γλώσσες ή για άλλες υπηρεσίες, που προσφέρονται χωρίς απόδειξη.
Πανεπιστήμια και ΤΕΙ
Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, το ποσό αυξάνεται ακόμη περισσότερο. Σύμφωνα με την έκθεση του υπουργείου Παιδείας, με τίτλο «Η στρατηγική της Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, 2016-2020», το κόστος της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης επί του ΑΕΠ (0,54%) η δαπάνη ανά φοιτητή ΑΕΙ (δηλαδή, στα πανεπιστήμια και τα ΤΕΙ) ανέρχεται σε 3.571 ευρώ ετησίως.
Το συνολικό κόστος σπουδών για κάθε πτυχιούχο φτάνει τις 17.855 ευρώ. Αν προσθέσουμε και τις 16.164 ευρώ κρατικής δαπάνης από τη 12ετή βασική εκπαίδευσή του το τελικό ποσό που δαπανάται για την εκπαίδευση ενός επιστήμονα στις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης φθάνει τις 34.019 ευρώ.
Η μελέτη, μεταξύ άλλων, υπογραμμίζει την απώλεια ανθρώπινου κεφαλαίου ως καταλύτη ανάπτυξης, τονίζοντας ότι η φυγή εξειδικευμένων επιστημόνων περιορίζει την καινοτομία και την οικονομική πρόοδο. Επισημαίνει επίσης την ανάγκη σύνδεσης της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας για την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας.
Το brain drain κόστισε στην Ελλάδα περίπου 15,3 δισ. ευρώ κατά την περίοδο 2008-2016
Μικρή υποχώρηση
Μετά το 2016, το φαινόμενο του brain drain υποχώρησε σταδιακά. Η μετανάστευση Ελλήνων μειώθηκε σε σχέση με την κορύφωση της κρίσης (2008-2015), αλλά συνεχίστηκε σε μικρότερο βαθμό, κυρίως προς χώρες με ισχυρές αγορές εργασίας (π.χ. Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ). Η έρευνα του Jobseeker (2025) δείχνει ότι οι Έλληνες εξακολουθούν να εξετάζουν τη μετανάστευση, αν και το φαινόμενο δεν είναι πλέον τόσο έντονο.
Στα χρόνια της κρίσης και των μνημονίων η μεγάλη φυγή είχε και παράπλευρες απώλειες περίπου 12 δισ. ευρώ ετησίως, σύμφωνα με έρευνα της Endeavor Greece. Τόση υπολογίζεται ότι είναι η συμβολή των Ελλήνων στις χώρες εγκατάστασής τους όσον αφορά στο ΑΕΠ, ενώ οι ίδιοι εργαζόμενοι ενισχύουν και τα έσοδα των χωρών αυτών κατά 9,1 δισ. ετησίως. Από αυτά τα 7,9 δισ. αφορούν σε φόρους εισοδήματος και εισφορές και το 1,2 δισ. ευρώ σε έσοδα από ΦΠΑ.
Πέρα από το άμεσο οικονομικό κόστος, το brain drain έχει και έμμεσες επιπτώσεις, όπως:
- Απώλεια ανθρώπινου κεφαλαίου: Η φυγή εξειδικευμένων επαγγελματιών (π.χ. γιατρών, μηχανικών, επιστημόνων) μειώνει την ικανότητα της χώρας να εφαρμόζει καινοτομίες και να προσελκύει επενδύσεις, οδηγώντας σε συρρίκνωση του ΑΕΠ.
- Δημογραφικές συνέπειες: Η μετανάστευση νέων επιδεινώνει το πρόβλημα της γήρανσης του πληθυσμού, καθώς η Ελλάδα έχει έναν από τους υψηλότερους δείκτες γήρανσης στην ΕΕ (21,8% του πληθυσμού άνω των 65 ετών).
- Κοινωνικό κόστος: Οι μετανάστες αντιμετωπίζουν προκλήσεις όπως η μοναξιά και η απομόνωση, ενώ οι οικογένειες στην Ελλάδα επιβαρύνονται ψυχολογικά και οικονομικά.
Αναζητώντας το μέλλον τους μακριά από την πατρίδα
Από το 2010 έως το 2020, έρευνες δείχνουν πως περισσότεροι από 500.000 Έλληνες, κυρίως ηλικίας 20-40 ετών, εγκατέλειψαν τη χώρα αναζητώντας καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες, υψηλότερους μισθούς και σταθερότητα. Γιατροί, μηχανικοί, επιστήμονες πληροφορικής και ερευνητές κατέκλυσαν χώρες όπως η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, οι ΗΠΑ και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, αφήνοντας πίσω μια Ελλάδα που πάλευε με την ανεργία, τη φτώχεια και τη γήρανση του πληθυσμού.
Οι παραγωγικότερες ηλικίες εγκατέλειψαν τη χώρα
Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών (ENA), από το 2019 έως το 2022, 283.801 εργαζόμενοι ηλικίας 15-64 ετών έφυγαν από την Ελλάδα, με το 60% να ανήκει στην παραγωγική ηλικία 25-44 ετών. Η οικονομική κρίση, με την ανεργία να κορυφώνεται πάνω από 50% για τους νέους, οι χαμηλοί μισθοί, η γραφειοκρατία και η έλλειψη αξιοκρατίας ώθησαν χιλιάδες να αναζητήσουν αλλού το μέλλον τους.
Σε Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, και ΗΠΑ φεύγουν πολλοί νέοι
Μάνα θα πάω… στα ξένα
Οι Έλληνες που μεταναστεύουν για εργασία επιλέγουν χώρες με βάση τις επαγγελματικές ευκαιρίες, τη σταθερότητα, τις κοινωνικές παροχές, τη γλώσσα, την απόσταση από την Ελλάδα, και την παρουσία ελληνικής ομογένειας.
- Η Γερμανία είναι ο κορυφαίος προορισμός. Γιατροί, νοσηλευτές, μηχανικοί, και «πληροφορικάριοι» δοκιμάζουν την τύχη τους μακριά από την Ελλάδα και λίγοι εξ αυτών επιστρέφουν στα πάτρια εδάφη. Χαμηλότερα εξειδικευμένο προσωπικό στρέφεται στην εστίαση.
- Στο Ηνωμένο Βασίλειο τα δημοφιλέστερα επαγγέλματα είναι η πληροφορική, τα χρηματοοικονομικά, η υγεία, και ακαδημαϊκοί/ερευνητές. Η αγγλική γλώσσα διευκολύνει την πρόσβαση, ενώ το Λονδίνο προσφέρει πολλές ευκαιρίες.
- Οι ΗΠΑ φιλοξενούν τη μεγαλύτερη ελληνική ομογένεια, με πόλεις όπως η Βοστώνη και η Νέα Υόρκη να είναι δημοφιλείς λόγω των επαγγελματικών ευκαιριών. Τεχνολογία πληροφοριών, χρηματοοικονομικά, μηχανική, και υγειονομική περίθαλψη είναι τα δημοφιλέστερα επαγγέλματα.
- Ο Καναδάς είναι επίσης δημοφιλής προορισμός για εργασία. Τεχνολογία, υγεία, και πράσινη ενέργεια οι οι κύριοι κλάδοι που απορροφούν εργατικό δυναμικό που αποφασίζει να εγκαταλείψει τη χώρα του.
- Δανία, Αυστραλία και Λουξεμβούργο βρίσκονται ανάμεσα στις επιλογές των ελλήνων που αποφασίσουν να μεταναστεύσουν.
Τα επαγγέλματα που πλήττονται περισσότερο
Το brain drain έχει επηρεάσει σημαντικά την ελληνική αγορά εργασίας, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης (2010-2015) και συνεχίζει να έχει αντίκτυπο. Λόγω της μετανάστευσης υψηλά καταρτισμένων επαγγελματιών, παρατηρούνται ελλείψεις σε συγκεκριμένους κλάδους στην Ελλάδα.
Ιατροί και Επαγγελματίες Υγείας
- Ειδικότητες: Χειρουργοί, καρδιολόγοι, αναισθησιολόγοι, ακτινολόγοι, παθολόγοι, και νοσηλευτές.
Πολλοί Έλληνες γιατροί έχουν μεταναστεύσει σε χώρες όπως η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, και οι Σκανδιναβικές χώρες, όπου οι μισθοί είναι υψηλότεροι και οι συνθήκες εργασίας καλύτερες. Εκτιμάται ότι πάνω από 20.000 γιατροί έφυγαν κατά την κρίση.
Σήμερα, παρατηρούνται ελλείψεις σε νοσοκομεία, ιδιαίτερα σε απομακρυσμένες περιοχές και νησιά, με αποτέλεσμα την υποστελέχωση του ΕΣΥ.
Μηχανικοί
- Ειδικότητες: Πολιτικοί μηχανικοί, μηχανολόγοι, ηλεκτρολόγοι μηχανικοί, και μηχανικοί πληροφορικής.
Οι μηχανικοί αναζητούν καλύτερες ευκαιρίες σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ολλανδία, και οι ΗΠΑ, όπου υπάρχει ζήτηση για εξειδικευμένες δεξιότητες σε τομείς όπως οι κατασκευές, η ενέργεια, και η τεχνολογία.
Ο αντίκτυπος της «φυγής» είναι η μείωση του διαθέσιμου τεχνικού προσωπικού για έργα υποδομής και ανάπτυξης στην Ελλάδα.
Επαγγελματίες Πληροφορικής (IT)
- Ειδικότητες: Software developers, data scientists, ειδικοί κυβερνοασφάλειας, και αναλυτές δεδομένων.
Η παγκόσμια ζήτηση για ψηφιακές δεξιότητες και οι υψηλοί μισθοί σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Δανία, και το Ηνωμένο Βασίλειο προσελκύουν νέους επαγγελματίες. Οι Έλληνες προγραμματιστές συχνά εργάζονται απομακρυσμένα για ξένες εταιρείες, μειώνοντας τη διαθεσιμότητά τους για την τοπική αγορά.
Επιστήμονες και Ερευνητές
- Ειδικότητες: Φυσικοί, χημικοί, βιολόγοι, και ακαδημαϊκοί σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Η περιορισμένη χρηματοδότηση για έρευνα στην Ελλάδα και οι καλύτερες ευκαιρίες σε ευρωπαϊκά και αμερικανικά ερευνητικά κέντρα οδηγούν σε μετανάστευση. Χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία, και το Ηνωμένο Βασίλειο προσφέρουν καλύτερες υποδομές και χρηματοδότηση.
Η Ελλάδα χάνει τα μυαλά της με αποτέλεσμα τη μείωση της ερευνητικής παραγωγής και καινοτομίας και την έλλειψη καθηγητών σε ΑΕΙ.
Μετανάστευση υψηλά καταρτισμένων επαγγελματιών
Ο κατάλογος συνεχίζεται…
Εκπαιδευτικοί και Καθηγητές
- Ειδικότητες: Εκπαιδευτικοί με εξειδίκευση σε θετικές επιστήμες, μαθηματικά, και ξένες γλώσσες.
Οι χαμηλοί μισθοί και η έλλειψη μόνιμων θέσεων στην ελληνική εκπαίδευση οδηγούν πολλούς εκπαιδευτικούς σε χώρες όπως η Κύπρος, το Ηνωμένο Βασίλειο, και το Κατάρ.
Παρατηρούνται ελλείψεις σε καθηγητές, ιδιαίτερα σε σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και σε απομακρυσμένες περιοχές.
Φαρμακοποιοί
Η μετανάστευση φαρμακοποιών σε χώρες όπως η Γερμανία και η Σουηδία, όπου υπάρχει ζήτηση για επαγγελματίες υγείας, έχει ενταθεί λόγω καλύτερων αποδοχών και συνθηκών εργασίας.
Οικονομολόγοι και Χρηματοοικονομικοί Αναλυτές
Πολλοί επαγγελματίες του χρηματοοικονομικού τομέα μεταναστεύουν σε χρηματοπιστωτικά κέντρα όπως το Λονδίνο, το Λουξεμβούργο, και το Ντουμπάι, όπου οι αποδοχές είναι υψηλότερες.
Παρατηρούμε περιορισμένη διαθεσιμότητα εξειδικευμένων επαγγελματιών για τον ελληνικό χρηματοπιστωτικό τομέα.
Ακόμα και σήμερα πολλοί επιστήμονες εξακολουθούν να φεύγουν
Η μικρή χαραμάδα ελπίδας και ο… αστερίσκος
Παρά την αιμορραγία, τα τελευταία δύο χρόνια έχει αναπτερωθεί μια μικρή ελπίδα με… αστερίσκους. Το 2023, σύμφωνα με τη Eurostat και την ΕΛΣΤΑΤ, 47.200 Έλληνες επέστρεψαν στη χώρα, έναντι 32.800 που έφυγαν, σημειώνοντας τη μεγαλύτερη καθαρή εισροή από το 2008. Από τους περίπου 600.000 που μετανάστευσαν μεταξύ 2010-2021, εκτιμάται ότι 350.000 έχουν επιστρέψει έως το 2025.
Όμως, σύμφωνα με τους ειδικούς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά δεν είναι ενθαρρυντικά. Πολλοί επιστήμονες εξακολουθούν να φεύγουν, ιδιαίτερα σε κλάδους όπως η ιατρική, η τεχνολογία και η έρευνα, όπου οι ευκαιρίες στο εξωτερικό παραμένουν πιο ελκυστικές (υψηλότεροι μισθοί, καλύτερες συνθήκες εργασίας, ερευνητική υποδομή).
Σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις οι επιστροφές αφορούν σε λιγότερο εξειδικευμένους τομείς (π.χ. υπηρεσίες, τουρισμός). Η Ελλάδα χάνει ακόμα περισσότερους επιστήμονες από όσους επιστρέφουν σε ορισμένους κρίσιμους τομείς (π.χ. ιατρική, έρευνα).
Η συνεχιζόμενη φυγή επιστημόνων, σε συνδυασμό με τη χαμηλή γεννητικότητα και τη γήρανση του πληθυσμού, δημιουργεί μακροπρόθεσμες προκλήσεις για την ελληνική οικονομία.
