Η Γαλλία, αν και ποτέ δεν είχε καταχωρηθεί στα μυαλά των πολλών ως χώρα που χάνει επιστημονικό κεφάλαιο, βρίσκεται επίσης αντιμέτωπη με το brain drain. Επιστήμονες και ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων, όπως γιατροί, μηχανικοί, επέλεξαν να συνεχίσουν την έρευνα και την καριέρα τους στη Βρετανία και τη Γερμανία, αλλά και στις ΗΠΑ και τον Καναδά.
Οι αιτίες του brain drain πολλές και θα διερευνηθούν στο διήμερο συνέδριο inForum: Brain Retain & Regain (2-3 Ιουνίου, Βιβλιοθήκη της Βουλής). Στη Γαλλία είναι κυρίως η ανεπαρκής χρηματοδότηση της έρευνας, η γραφειοκρατία και οι αργοί ρυθμοί λήψης αποφάσεων, που εμποδίζουν την πρόοδο και καινοτομία. Ασφαλώς και οι χαμηλοί μισθοί. Έρευνα στη Γαλλία έδειξε ότι η κατάσταση στη Γαλλία είναι πολύ χειρότερη από ό,τι θα πίστευε κανείς.
Μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2020 φέρνει τη Γαλλία στις χώρες με καθαρό ποσοστό αναχωρήσεων: 9 αφίξεις ερευνητών για κάθε 10 αναχωρήσεις. Καλύτερα σίγουρα από την Ελλάδα με 6 αφίξεις για κάθε 10 αναχωρήσεις, και την Ιταλία, με 7 προς 10.
Το 60% των ξενιτεμένων δεν γυρίζουν πίσω
Πέρα από το brain drain, το πρόβλημα εδράζεται στο γεγονός ότι οι Γάλλοι ερευνητές επιλέγουν να μην επιστρέψουν στην πατρίδα τους μετά τις μεταδιδακτορικές τους σπουδές στο εξωτερικό. Και από ποσοστό 7%, που ήταν στη δεκαετία του 1990, πλέον σχεδόν 60% των ξενιτεμένων επιστημόνων, δεν γυρίζουν πίσω. Έρευνα του Πανεπιστημίου της Βουργουνδίας σε 400 νέους διδακτορικούς φοιτητών που είχαν εργαστεί στο εξωτερικό μετά την αποφοίτησή τους μεταξύ 2003 και 2008, περίπου το 57% παρέμεινε στο εξωτερικό μετά από τρία χρόνια.
Εξ αυτών το 41% δεν σκόπευε να επιστρέψει ούτε στο μέλλον. Πολλοί κορυφαίοι μεταδικτατορικοί φοιτητές (65%) επισημαίνουν επίσης ότι η απόκτηση διεθνούς εμπειρίας είναι πολύ σημαντικός λόγος για να φύγουν από τη Γαλλία. Αλλά όταν την αποκτήσουν, δεν επιλέγουν να επιστρέψουν.
Οι συνέπειες αυτού του brain drain, όπως παντού, πολλές: Η χώρα χάνει τα οφέλη της εμπειρογνωμοσύνης και της καινοτομίας, ενώ παράλληλα επιδεινώνονται οι κοινωνικές ανισότητες. Εκτός από τις απώλειες για την οικονομία εν συνόλω, που στερείται δυνατότητες ανάπτυξης, δημιουργεί και ανισότητα ανάμεσα σε αυτούς που μπορούν να φύγουν και να εκμεταλλευθούν καλύτερες ευκαιρίες, και αυτούς που αναγκάζονται να μείνουν πίσω.
Επιχείρηση brain gain
Ήδη από το 2023, η γαλλική κυβέρνηση έχει προχωρήσει στην εκπόνηση ενός σχεδίου για να αναστρέψει το brain drain και να κερδίσει το στοίχημα του brain gain. Ξεκίνησε με μέτρα για την αύξηση της χρηματοδότησης για έρευνα και ανάπτυξη, ενώ στράφηκε και στην αντιμετώπιση του άλλου προβλήματος: της γραφειοκρατίας. Επίσης υπόσχεται να δημιουργήσει ευκαιρίες για επαγγελματική εξέλιξη, για τη βελτίωση της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής για τους επιστήμονες και την προώθηση μιας κουλτούρας καινοτομίας και επιχειρηματικότητας.
Περικοπές χρηματοδότησης
Η Γαλλία, όπως και οι υπόλοιπες μεγάλες οικονομίες της Ευρώπης, χάρη στον Ντόναλντ Τραμπ, βρίσκεται πλέον μπροστά σε μια μεγάλη ευκαιρία. Οι περικοπές χρηματοδότησης για την έρευνα, ο ιδεολογικός πόλεμος που έχει ανοίξει με τα πανεπιστήμια και τους ακαδημαϊκούς ο Αμερικανός πρόεδρος, άνοιξε τον δρόμο στις ευρωπαϊκές χώρες να διεκδικήσουν πίσω μέρος του ανθρώπινου κεφαλαίου που έχασαν λόγω brain drain. Αλλά και να κερδίσουν και επιστήμονες από τις ΗΠΑ και άλλες χώρες, που μέχρι πρόσφατα προόδευαν και μεγαλουργούσαν στα κορυφαία πανεπιστήμια της Αμερικής. Αλλά δεν είναι σίγουρο ότι θα μπορέσει να αξιοποιήσει την ευκαιρία.
Η χρηματοδότηση παραμένει κρίσιμος παράγοντας, παρά το γεγονός ότι ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν, και η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, εξήγγειλαν πρόγραμμα προσέλκυσης επιστημόνων στην Ε.Ε. Και μπορεί τα 500 εκατομμύρια ευρώ, με τα οποία θα χρηματοδοτηθεί το πρόγραμμα «Επιλέξτε την Ευρώπη για την Επιστήμη» να φαίνονται πολλά, μάλλον δεν είναι. Χρειάζονται πόροι και προσπάθεια και από τις εθνικές κυβερνήσεις για να κρατήσουν αρχικά επιστήμονες, καταπολεμώντας το brain drain, και μετά να προσελκύσουν ερευνητές και από το εξωτερικό.
«Δεν μπορούμε να τους κρατήσουμε»
Χαρακτηριστικό παράδειγμα brain drain από τη Σχολή Οικονομικών της Τουλούζης (TSE), από τις πιο διάσημες στον κόσμο. Μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου 2025, προσέφερε θέσεις σε έξι λαμπρούς νέους οικονομολόγους που μόλις είχαν ολοκληρώσει τη διατριβή τους και ξεκινούσαν την ερευνητική τους σταδιοδρομία. Και οι έξι τις απέρριψαν. Δύο προτίμησαν να εργαστούν στον ιδιωτικό τομέα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τέσσερις συνέχισαν σε άλλα πανεπιστήμια, κυρίως στο εξωτερικό. Μιλώντας στην εφημερίδα Le Monde ο Ζαν Τιρόλ, βραβευμένος με Νόμπελ Οικονομικών, είπε ότι «είναι δύσκολο να τους κρατήσεις».
Η Σχολή Οικονομικών της Τουλούζης κατατάσσεται 16η στην Κατάταξη Πανεπιστημίων της Σανγκάης και καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες να κρατήσει τα ταλέντα της. Αντί για τον αρχικό μισθό του επίκουρου καθηγητή, που φτάνει τα 35.000 ευρώ ετησίως, προσφέρει μισθό 72.000 ευρώ, αξιοποιώντας χρηματοδότηση από μεγάλες εταιρείες και υποτροφίες αριστείας της Ε.Ε. Αλλά δεν αποφεύγει το brain drain. «Στις ΗΠΑ και τη Βρετανία δεν είναι ασυνήθιστο να βλέπουμε προσφορές ύψους 238.000 ή 280.000 ευρώ ετησίως», σύμφωνα με τον Κριστιάν Γκολιέ, διευθυντής της TSE.
«Έχουμε πρόβλημα», εξηγεί ο Ζαν Τιρόλ, που κάποτε δίδασκε στο ΜΙΤ στις ΗΠΑ. «Οι φοιτητές που φοίτησαν στην École Normale Supérieure ή στην École Polytechnique, λαμπροί επιστήμονες, των οποίων οι σπουδές χρηματοδοτήθηκαν από το κράτος, σπεύδουν να ζήσουν στις ΗΠΑ. Δεν μπορούμε να τους κρατήσουμε». Άλλωστε, όταν εκείνος δέχθηκε να αφήσει το ΜΙΤ στη δεκαετία του 1990 για να επιστρέψει στη Γαλλία για μια θέση στην TSE, το μισθολογικό χάσμα ανάμεσα στις ΗΠΑ και την πατρίδα του δεν ήταν τόσο μεγάλο.
Η γαλλική πρωτοπορία ίσως χωλαίνει
Παρ’ όλα αυτά, η Γαλλία δείχνει να πρωτοπορεί στην Ευρώπη στην προσπάθεια για προσέλκυση επιστημόνων – κυρίως ξένων όμως.
Το Πανεπιστήμιο Aix-Marseille στη Γαλλία ανακοίνωσε την πρωτοβουλία «Ασφαλής Χώρος για την Επιστήμη» ύψους 15 εκατομμυρίων ευρώ για την προσέλκυση ερευνητών από τις ΗΠΑ. Προσφέρει τρία χρόνια χρηματοδότησης στις εγκαταστάσεις του σε περίπου 20 ερευνητές. Και μέσα σε ελάχιστο διάστημα έλαβε 298 αιτήσεις επιστημόνων από ιδρύματα όπως το Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, η NASA, το Columbia, το Yale και το Stanford.
Προσκλήσεις σε ξένους επιστήμονες
Ο πρόεδρός του, Ερίκ Μπρετόν δήλωσε στην εφημερίδα Liberation, ότι οι περισσότεροι υποψήφιοι είναι έμπειροι ερευνητές διαφόρων τομέων, από τις ανθρωπιστικές επιστήμες έως τις βιοεπιστήμες και το περιβάλλον. Σχεδόν οι μισοί (135) ήταν Αμερικανοί ενώ 45 ήταν είναι διπλής υπηκοότητας. Πάνω από δώδεκα Γάλλοι πολίτες υπέβαλαν επίσης αίτηση, όπως και Ευρωπαίοι, Ινδοί υπήκοοι και Βραζιλιάνοι.
Επίσης, το Γαλλικό Ίδρυμα ARC για την Έρευνα του Καρκίνου ανακοίνωσε επίσης επιχορήγηση 3,5 εκατομμυρίων ευρώ για ερευνητές από τις ΗΠΑ. Ο αντιπρόεδρος του ARC, Δρ Ερίκ Σολαρί, είπε στη Monde ότι ενώ η προσέλκυση ξένων ταλέντων αποτελεί μέρος του προϋπολογισμού, στην πραγματικότητα η ευρωπαϊκή έρευνα από μόνη της υποχρηματοδοτείται.
«Θα μπορούσαμε να επωφεληθούμε από τους ξένους ερευνητές κατ’ αρχήν. Υπάρχει όμως και μια άλλη πτυχή. Οι Γάλλοι ερευνητές φοβούνται ήδη τη μείωση της υποστήριξης της γαλλικής κυβέρνησης στην έρευνα», είπε. Και οι πληροφορίες για τον γαλλικό προϋπολογισμό αναφέρουν ότι θα αφαιρεθούν 500 εκατομμύρια από τα χρήματα που προορίζονταν για την έρευνα.
Πώς θα προσελκύσουν Γάλλους
Η πρόκληση που συνδέεται με το brain drain στη Γαλλία είναι κυρίως να διαμορφωθούν οι συνθήκες για να επιστρέψουν οι Γάλλοι επιστήμονες. Και μετά να προσελκύσουν κι άλλους. Η Γαλλία μοιάζει με ένα μείγμα του ευρωπαϊκού Νότου (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα), που χάνει διαρκώς επιστήμονες, και του ευρωπαϊκού Βορρά (Σκανδιναβικές χώρες, Ολλανδία, Γερμανία), που έχει τη δυνατότητα να προσελκύσει επιστημονικό κεφάλαιο. Αλλά δεν είναι σαφής ο στόχος της.
Σύμφωνα με τη Μαρί Σοτιέ, Ελβετίδα ερευνήτρια που κάνει διατριβή στις μετακινήσεις των επιστημόνων, η Γαλλία, όπως και πολλοί από τους Ευρωπαίους γείτονές της, μπορούν να τα πάνε καλύτερα όσον αφορά την αναστροφή του brain drain. Και δεν είναι μόνο θέμα χρημάτων. «Στην Ιταλία και τη Γαλλία, λίγο πάνω από το 20% των ερευνητών περιγράφουν την αναχώρησή τους ως αναγκαστική κινητικότητα. Η οποία κινείται από τα επαχθή επαγγελματικά πρότυπα ή την έλλειψη τοπικών εναλλακτικών λύσεων, σε σύγκριση με λιγότερο από 3% στο Ηνωμένο Βασίλειο», εξηγεί.
Η Γαλλία έχει μπροστά της μια πρόκληση: να φέρει ταλέντα από το εξωτερικό, αλλά και να κρατήσει ή να προσελκύσει πίσω τους δικούς της επιστήμονες.
*Το inForum τελεί υπό την αιγίδα της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας κυρίου Κωνσταντίνου Αν. Τασούλα.
*Αν επιθυμείτε να παρακολουθήσετε το inForum, στις 2-3 Ιουνίου στη Βιβλιοθήκη της Βουλής (πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο) Λένορμαν 218 πατήστε ΕΔΩ
