Κάτω από το πεζοδρόμιο, λάμες πυρωμένου σιδήρου και λάβα και ανεμιστήρες σε μέγεθος ποδοσφαιρικών γηπέδων που σπρώχνουν στην επιφάνεια καυτό, στεγνό αέρα. Στην Πατησίων έχει κίνηση και οι οδηγοί μισούμε ο ένας τον άλλον.
Το aircondition φυσάει κρύο τεχνητό αέρα που δεν ανακουφίζει, μόνο παρατείνει, και μέσα από τις περσίδες πέφτουν βρισιές και στρες και νεύρα. Μετανιώνεις την ώρα και τη στιγμή που βγήκες μεσημέρι στο κέντρο για δουλειές, όλοι το ξέρουν πως το κέντρο είναι νεκρή ζώνη το μεσημέρι. Τα μάρμαρα το ξέρουν. Τα δέντρα το ξέρουν.
Οι μονάδες κλιματισμού στις προσόψεις που αντανακλούν τον ήλιο σαν αστέρια το ξέρουν, η βροχή από φρέον επίσης. Αλλά η πόλη είναι το στερεοποιημένο προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας σε υπερδιέγερση. Η αστικοποίηση σκότωσε τη σιέστα, γιατί η δραστηριότητα δεν μπορεί να σταματάει το μεσημέρι. Συνεχίζει, μέσα από το χώμα που σηκώνει ο λίβας μπροστά στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Συνεχίζει, κάτω από το ίδιο κόκκινο φανάρι, κάτω από τον λόφο της Ακρόπολης που σε δυστοπικές φαντασιώσεις φαντάζεσαι να εκρήγνυται σαν τον Βεζούβιο, και χιλιετίες αργότερα τουρίστες του μέλλοντος να φωτογραφίζουν τους προκατόχους τους μαρμαρωμένους, με ομπρέλα και κινητό στο χέρι, και ένα συγχυσμένο χαμόγελο.
Πάντα είχε ζέστη το καλοκαίρι στην Αθήνα, αλλά αν έχει γίνει κάτι προφανές σε αυτή την πόλη, είναι ότι δεν είναι σε καμία περίπτωση έτοιμη να διαχειριστεί ούτε τα πρώιμα συμπτώματα της κλιματικής αλλαγής. Η Αθήνα αλλάζει, γιατί πολυκατοικίες αγοράζονται και ανακαινίζονται και χτίζονται ξενοδοχειακές μονάδες ως τον ορίζοντα. Η Αθήνα εξευγενίζεται, όμως κάτω από τον αμείλικτο ήλιο γίνεται κάθε χρόνο και πιο άγρια.
Οπότε αν ψάχνεις για σκιά στο Σύνταγμα, η μόνη λύση είναι να φας Big Mac κάτω από το υπόστεγο των McDonald’s. Αλλιώς, κρύψου σε κάποιο πολυκατάστημα, ή κρύψου στο σπίτι σου. Αναψε τον κλιματισμό για να μην εξατμιστείς, κάνε το κομμάτι σου για το φαινόμενο της αστικής θερμονησίδας. Γιατί στην Αθήνα δεν υπάρχει δημόσιος χώρος. Η φύση οφείλει να στριμωχτεί στο μπαλκόνι σου.
Η εφαρμογή του Δήμου Αθηναίων, στην οποία μπορείς να παρακολουθήσεις τις νέες δενδροφυτεύσεις που γίνονται στην πόλη, δείχνει πως πράγματι φυτεύονται χιλιάδες δέντρα τον τελευταίο καιρό. Η μεγάλη τους πλειονότητα, όμως, φυτεύεται στα ήδη υπάρχοντα πάρκα και στους λόφους της πόλης. Και είναι λογικό, γιατί δεν υπάρχει αλλού χώρος για δέντρα. Οταν όμως δεχόμαστε ότι δεν υπάρχει χώρος για τη φύση, με έναν τρόπο κάπως παράδοξο παλεύουμε να δεχτούμε ότι δεν υπάρχει χώρος για τον άνθρωπο.
Ρωτάω συχνά φίλους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους, όπως ρωτάς όποιον γιατρό ξέρεις για κάποιον ασθενή που αγαπάς. Θέλω να καταλάβω, να αντιληφθώ έστω το επίπεδο της πολυπλοκότητας του σχεδιασμού της πόλης και της διοίκησής της, να καταλάβω γιατί δεν λαμβάνεται καμία ριζοσπαστική απόφαση για να γίνει η πόλη βιώσιμη, όταν οι συνθήκες εμφανώς απαιτούν τέτοιες αποφάσεις.
«Κάτω από τα πεζοδρόμια, η παραλία» μου λέει ο Αγγελος Χουλιαράς, αρχιτέκτων-πολεοδόμος. Το σύνθημα γράφτηκε τον Μάη του ’68, όταν οι φοιτητές που έσπαγαν τα λιθάρια των πεζοδρομίων για να χτίσουν οδοφράγματα, αντιλήφθηκαν ότι κάτω από τους πεζόδρομους, υπήρχε άμμος. Κάτω από το πεζοδρόμιο υπάρχει παραλία. Κάτω από το άστυ, υπάρχει οξυγόνο.
«Στην Αθήνα βλέπουμε την παραλία από τους λόφους» του λέω, «αλλά κάτω από τα πεζοδρόμια νιώθεις πως υπάρχει κι άλλο τσιμέντο, κι άλλο τσιμέντο, κι άλλο, μέχρι να βρεις αρχαία πεζοδρόμια».
«Στην Αθήνα κάτω από τα πεζοδρόμια υπάρχει χώμα, και άμμος, και ποτάμια. Το θέμα είναι ότι το μπετόν είναι μη διαπερατό υλικό. Το χώμα είναι διαπερατό. Αν αφαιρέσεις πλάκες μπετόν και αποκαλύψεις το χώμα από κάτω, ήδη θα έχεις κάνει ένα βήμα για να ρίξεις τη θερμοκρασία στην περιοχή».
Το 2018, στην «Ανάπλαση Αθήνας» είχε σχεδιαστεί πρόταση για την αποκάλυψη της αρχαίας κοίτης του Ιλισσού, από το Καλλιμάρμαρο ως το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Σε κείμενό του από τον περασμένο Νοέμβρη, μάλιστα, ο καθηγητής του ΕΜΠ Νίκος Μπελαβίλας έγραψε για τις μελέτες που είχαν κάνει, την ομάδα που είχε στηθεί, για ένα έργο πλήρως υλοποιήσιμο και ριζοσπαστικό το οποίο όχι μόνο θα γλίτωνε χρήματα στον Δήμο, όχι μόνο θα ήταν ζωτικής σημασίας για τα αντιπλημμυρικά έργα που έχει ανάγκη η Αθήνα, αλλά θα παρέδιδε και στους κατοίκους πράσινο δημόσιο χώρο, εξίσου ζωτικό. Τον Σεπτέμβριο του 2019 το έργο εγκαταλείφθηκε.
Τη νύχτα, στην Πατησίων νιώθεις μια εξωγήινη δροσιά να ορμάει από τα αριστερά σου. Στην άλλη άκρη του στενού βλέπεις σκιές που χορεύουν, τα ψηλά δέντρα του Πεδίου του Αρεως. Ονειρεύεσαι πως πας να βγεις στην Πανεπιστημίου με το αμάξι και βρίσκεις αδιέξοδο, γιατί απ’ τις τρεις λωρίδες της λεωφόρου πλέον περνάει βίαια ένα ορμητικό, βαθύ ποτάμι. Ονειρεύεσαι πως σπας το τσιμέντο και κάτω απ’ το πεζοδρόμιο είναι αρχαία, παγωμένα δάση.
Εχει κάτι το ρομαντικό, το τσιμεντένιο κλεινόν άστυ. Ή, τουλάχιστον, εμείς αποφασίσαμε ότι έχει κάτι το ρομαντικό, αισθητικοποιώντας το. Το έντονο πορτοκαλί αττικό φως του απογεύματος, που στο καλοκαίρι σηματοδοτεί την αρχή της μέρας κι όχι το τέλος της, μετατρέπει το γκρίζο σε κάτι παλλόμενο και ζωντανό, και οι λεπτές σκιές των κεραιών στις απέναντι ταράτσες είναι ακίνητα στάχυα, και οι στενοί δρόμοι χαράδρες με παχιά σκιά και μέσα τους οι άνθρωποι και τα μαγαζιά τους μυστήριοι βιότοποι, και κάθε γειτονιά είναι ένα οικοσύστημα που ζει επειδή θέλει κι επειδή βρίσκει τον τρόπο να μπορεί.
Δεν είναι απλώς ρομαντικό, όχι, το άναρχο τσιμέντο μας είναι όμορφο, είναι ειλικρινές, ψηλά στην Καυκάσου μπορείς να το δεις να ανοίγεται σαν κάτι που ανθίζει μπροστά από το πέλαγος και την Αίγινα – η Αθήνα επιφέρει συναισθηματικές μεταπτώσεις. Και όπως μια τοξική σχέση, αυτό κάπου σε εμπνέει, κάπου σε στεγνώνει.
Μοιάζει, όμως, κανείς να μην έχει αγαπήσει αρκετά την Αθήνα. Κάτω από τα πεζοδρόμια, δροσερά ημιυπόγεια σε προσιτά ενοίκια. Μπαλώματα εδώ κι εκεί. Σχέδια που συγκρούονται με άλλα σχέδια. Βραχυχρόνια σχέδια χωρίς όραμα. Σχέδια-εργολαβίες. Θερμικές κάμερες που τον Ιούνιο ανιχνεύουν στην άσφαλτο της Ομόνοιας 60 βαθμούς Κελσίου και στο απρόσιτο σιντριβάνι 30. Μια παρόρμηση να φύγεις για να γλιτώσεις. Μια βαθιά ανάσα όταν γυρνάς.
Κάτω από τα πεζοδρόμια, η σκιά. Κάτω από τα πεζοδρόμια, τρεχούμενο νερό. Κάτω από τα πεζοδρόμια, πράσινες πλατείες χωρίς τραπεζοκαθίσματα, πολυτελείς κατοικίες και ξενοδοχεία κατειλημμένα από μια μεσογειακή ζούγκλα, πεζοδρομημένα εμπορικά τρίγωνα, κάτω από τα πεζοδρόμια, πλατάνια, πεύκα, βουκαμβίλιες, κάτω από τα πεζοδρόμια, βοριάς που σαρώνει παρατημένα οικόπεδα και ανοίγει ποτάμια.
Κάτω από τα πεζοδρόμια, η Αθήνα. Πάνω από τα πεζοδρόμια, εμείς.
