Η κοινωνική συμφωνία για τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας παρουσιάστηκε ως «ιστορικής σημασίας» από την κυβέρνηση. Στον αντίποδα, η αντιπολίτευση χαρακτήρισε τα μέτρα ανεπαρκή και καθυστερημένα. Οι εργατολόγοι είναι συγκρατημένοι, οι πολίτες μπερδεμένοι. Η σύγχυση είναι αναμενόμενη, αφού η μεγάλη πλειοψηφία των εργαζομένων δεν καλύπτεται από συλλογικές συμβάσεις.
Ο Γιάννης Κουζής, ομότιμος καθηγητής εργασιακών σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, λύνει τις απορίες μας για το τι πραγματικά ισχύει με τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας, πότε ξεκίνησε το «ξήλωμά» τους και τι αλλάζει η κοινωνική συμφωνία, διαχωρίζοντας την πραγματικότητα από τους επικοινωνιακούς μύθους.
Ο καθηγητής εργασιακών σχέσεων Γιάννης Κουζής
Θετική εξέλιξη με σημαντικά κενά
- Tι σηματοδοτεί η κοινωνική συμφωνία για τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας;
Η πρόσφατη κοινωνική συμφωνία με τη συμμετοχή της κυβέρνησης και των αντιπροσωπευτικών συνδικαλιστικών και εργοδοτικών οργανώσεων συμβάλλει στη βελτίωση της εικόνας των συλλογικών συμβάσεων εργασίας (ΣΣΕ), παρά τα σημαντικά κενά που καταγράφονται στο περιεχόμενό της που περιορίζουν την σημασία της.
Πρόκειται για θετική εξέλιξη μετά από τη συστηματική αποδιάρθρωση που έχει υποστεί το σύστημα των ΣΣΕ κατά την τελευταία 15ετία, συνοδευόμενη από επικοινωνιακούς μύθους που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Μύθους ως προς τις αιτίες που οδήγησαν σε αυτή την συμφωνία, αλλά και ως προς την επικαλούμενη ανατροπή μνημονιακών μέτρων που αυτή συνεπάγεται, ενώ κυρίως καταργεί μέτρα της ίδιας της κυβέρνησης.
- Τι οδήγησε στην υπογραφή της συμφωνίας;
Τα μέτρα που συμφωνήθηκαν δεν είναι αποτέλεσμα των κυβερνητικών προθέσεων για τη βελτίωση της εικόνας των ΣΣΕ που έχουν επιδείξει λατρεία στις ατομικές εργασιακές σχέσεις, αλλά προϊόν των υποχρεωτικών δεσμεύσεων που επιβάλλει η κοινοτική οδηγία 2022/2041 για επαρκείς μισθούς σε συνδυασμό με την αναβάθμιση του ρόλου των ΣΣΕ.
Με δεδομένο ότι το υψηλό ποσοστό, τουλάχιστον κατά 80%, κάλυψης των εργαζομένων από ΣΣΕ, συνιστά παράγοντα για ικανοποιητικό επίπεδο μισθών και μείωσης των μισθολογικών ανισοτήτων σε μια χώρα, η οδηγία διακηρύσσει την ανάγκη ενίσχυσης του ρόλου των συλλογικών ρυθμίσεων με κοινωνικό διάλογο, εκεί όπου αυτές παρουσιάζουν χαμηλά ποσοστά εφαρμογής.
- Ποια είναι η κατάσταση σήμερα με τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας;
Στην Ελλάδα, όπου η κάλυψη εργαζομένων από συλλογικές ρυθμίσεις αφορά το 80% -100% των εργαζομένων μέχρι τα πρώτα χρόνια της κρίσης, το ποσοστό αυτό έχει υποχωρήσει σήμερα στο 20%-25% ως αποτέλεσμα των μέτρων απορρύθμισης των ΣΣΕ που επιβάλλουν τα μνημόνια αλλά και η μεταμνημονιακή νεοφιλελεύθερη πολιτική που ακολουθείται.
Και τούτο γιατί μετά από τη μνημονιακή λαίλαπα, ο αναπτυξιακός νόμος 4635/2019 κινείται σε μνημονιακές ράγες για την εργασία επιβάλλοντας ασφυκτικούς περιορισμούς στο σύστημα των ΣΣΕ και της διαιτησίας όταν αποτυγχάνουν οι συλλογικές διαπραγματεύσεις μεταξύ συνδικάτων και εργοδοτών.
Επισημαίνεται μάλιστα ότι το 2024, στο πλαίσιο της διαδικασίας ενσωμάτωσης της κοινοτικής οδηγίας στο ελληνικό δίκαιο με τους «αλγοριθμικούς» όρους καθορισμού των γενικών κατώτατων μισθών, κυβερνητικά κείμενα παρουσιάζουν εικόνα αυταρέσκειας για την κατάσταση που επικρατεί για τις ΣΣΕ.
Το περιεχόμενο της κοινωνικής συμφωνίας αναιρεί αυτή την άποψη. Τελικά αποδείχθηκε ότι χρειάζονται σοβαρές αλλαγές, λόγω της κοινωνικά επικίνδυνα χαμηλής κάλυψης των εργαζομένων από ΣΣΕ εξαιτίας της ισχύουσας νομοθεσίας.
Παραμένει ο πυρήνας των μνημονιακών μέτρων
- Καταργεί πράγματι η κοινωνική συμφωνία τα μνημονιακά μέτρα που οδήγησαν στην κατάρρευση των ΣΣΕ;
Το αφήγημα περί ανατροπής μνημονιακών μέτρων με την κοινωνική συμφωνία έχει πολύ μικρή σχέση με την πραγματικότητα, η οποία περισσότερο παραπέμπει στην ανατροπή μέτρων της πρώτης κυβερνητικής θητείας της ΝΔ, παρά στην κατάργηση μέτρων της μνημονιακής περιόδου.
- Τι εξασφαλίζουν οι συλλογικές συμβάσεις για τους εργαζόμενους και με ποια εργαλεία;
Η όλη συζήτηση έχει σαν αφετηρία τις αλλαγές που έχει υποστεί ο εμβληματικός νόμος 1876/1990 της «οικουμενικής» κυβέρνησης για τις συλλογικές διαπραγματεύσεις, που συνιστά την τελευταία σημαντική μεταρρύθμιση στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων πριν από την έναρξη των σταδιακών και εντεινόμενων μέτρων εργασιακής απορρύθμισης.
Αυτός διαμορφώνει το πλαίσιο λειτουργίας των συλλογικών συμβάσεων με κανόνες που ρυθμίζουν το σύνολο των εργασιακών όρων, εκτός των θεμάτων κοινωνικής ασφάλισης που ορίζονται από το κράτος.
Στο πλαίσιο αυτό η αρχή της επεκτασιμότητας παρέχει τη δυνατότητα επέκτασης της εφαρμογής των κλαδικών και ομοιεπαγγελματικών ΣΣΕ στο σύνολο των εργαζόμενων του κλάδου ή της ειδικότητας/επαγγέλματος, αν οι εργοδότες που δεσμεύονται με την υπογραφή τους απασχολούν την πλειοψηφία των εργαζόμενων του πεδίου της ΣΣΕ.
Επίσης η αρχή της εύνοιας αφορά στην εφαρμογή της ευνοϊκότερης ρύθμισης για τον εργαζόμενο στην περίπτωση ύπαρξης πολλών συλλογικών ρυθμίσεων που τον καλύπτουν. Τέλος, με βάση την αρχή της μετενέργειας μετά από 6μηνη παράταση της ισχύος της ΣΣΕ, μετενεργούν οι όροι της με την συνέχιση της εφαρμογής τους αν αυτοί δεν ανατραπούν με ατομικές συμβάσεις.
- Ποιος ήταν ο ρόλος της διαιτησίας στις συλλογικές διαπραγματεύσεις πριν τα μνημόνια;
Στην περίπτωση αδιεξόδου των συλλογικών διαπραγματεύσεων ο Οργανισμός Μεσολάβησης και Διαιτησίας (ΟΜΕΔ) επιλαμβάνεται της επίλυσης των συλλογικών διαφορών. Στο πλαίσιο αυτό η προσφυγή στην διαιτησία, ως έσχατη λύση, γίνεται και μονομερώς προκειμένου να αντιμετωπιστεί η αδιαλλαξία της εργοδοτικής πλευράς και η αποφυγή του κινδύνου της εξατομίκευσης των όρων εργασίας.
Οι συλλογικές συμβάσεις και οι διαιτητικές αποφάσεις, ως πηγές του εργατικού δικαίου, αποτελούν βασικά θεμέλια λειτουργίας των εργασιακών σχέσεων, βελτιώνοντας την νομοθεσία με βάση την αρχή της εύνοιας υπέρ του αδύνατου πόλου της σχέσης εργασίας.
Η ακραία απορρύθμιση της εργατικής νομοθεσίας, η αποδιάρθρωση του συστήματος των ΣΣΕ και της διαιτησίας που συντελείται στα χρόνια των μνημονίων, και ο οίστρος της εργασιακής απορρύθμισης της μεταμνημονιακής περιόδου κατατάσσουν την Ελλάδα στην πρώτη θέση στην ΕΕ με την μεγαλύτερη επιδείνωση των όρων εργασίας και την μεγαλύτερη απώλεια της αγοραστικής δύναμης των μισθών κατά την τελευταία 15ετία.
Πώς και πότε «ξηλώθηκαν» οι ΣΣΕ
Με αφορμή την κοινωνική συμφωνία για τις ΣΣΕ επισημαίνονται διαφορές σε σχέση με μνημονιακές και μεταμνημονιακές διατάξεις νόμων, αλλά και με σημαντικά μέτρα της τελευταίας 15ετίας που παραμένουν ανέπαφα. Χρήσιμο ωστόσο, κρίνεται να αναδειχθεί το περιεχόμενο των παρεμβάσεων σε αυτές τις περιόδους προκειμένου να γίνει σύγκριση με τις τελευταίες εξελίξεις.
- Τι άλλαξε στις συλλογικές συμβάσεις με τα μνημόνια;
Κατά την περίοδο των μνημονίων, που αποτελούν την αφετηρία της αποδιάρθρωσης των συλλογικών εργασιακών σχέσεων, οι κυριότερες παρεμβάσεις στις ΣΣΕ και στον ΟΜΕΔ είναι οι εξής:
α)Η κατάργηση της αρμοδιότητας της Εθνικής Γενικής Συλλογικής Σύμβασης, που υπογράφουν οι αναγνωρισμένες ως πλέον αντιπροσωπευτικές συνδικαλιστικές και εργοδοτικές οργανώσεις, για τον καθορισμό του γενικού κατώτατου μισθού.
Η μεταφορά της αρμοδιότητας, από το 2012, στο κράτος, ως επιβολή του δεύτερου μνημονίου, συνοδεύεται με την συμπίεση κατά 22%-32% του τότε κατώτατου μισθού, και την διατήρησή του για μια ολόκληρη 7ετία, υπηρετώντας τον αποτελεσματικότερο έλεγχο της εξέλιξης των μισθών από το κράτος και τους δανειστές της χώρας.
Πρόκειται για σταθερό μέτρο στο όνομα της ανταγωνιστικότητας και στο πλαίσιο της αυξημένης και μακρόχρονης μεταμνημονιακής επιτήρησης της Ελλάδας για λόγους δημόσιου χρέους.
Επεκτασιμότητα – μετενέργεια
β) Η αναστολή, και όχι κατάργηση, της εφαρμογής της επεκτασιμότητας των ΣΣΕ από το 2011 μέχρι το τέλος μνημονίων, ενισχύοντας την συμπίεση των μισθών και την μισθολογική ανισότητα στον ίδιο κλάδο. Η αρχή της επεκτασιμότητας επανέρχεται με την «αυτόματη» άρση της αναστολής της με την λήξη των μνημονίων, όπως αρχικά είχε προβλεφθεί για το 2015, για να αναβληθεί μέχρι το 2018 ως απόρροια του τρίτου μνημονίου.
γ)Η αναστολή της αρχής της εύνοιας σε περίπτωση συρροής των ΣΣΕ ευνοώντας την εφαρμογή δυσμενέστερων συλλογικών ρυθμίσεων σε επίπεδο επιχείρησης έναντι των αντίστοιχων κλαδικών, ωθώντας τους μισθούς στα γενικά κατώτατα όρια. Και αυτή η αρχή δεν καταργείται αλλά αναστέλλεται μέχρι την λήξη των μνημονίων, όταν και επανέρχεται με τους όρους που επανέρχεται η αρχή της επεκτασιμότητας.
δ)Η σύντμηση του χρόνου της μετενέργειας στους 3 από τους 6 μήνες μετά από την παράταση ισχύος της ΣΣΕ που έχει λήξει. Πρόκειται για μέτρο που ενισχύει την εξατομίκευση των όρων εργασίας όταν δεν υπογράφεται νέα ΣΣΕ μετά από το αδιέξοδο της συλλογικής διαπραγμάτευσης. Η παράταση ισχύος της ΣΣΕ στο 6μηνο πριν από τη μετενέργεια επανέρχεται προσωρινά κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015, για να επανέλθει στο 3μηνο μετά από την υπογραφή του τρίτου μνημονίου.
ε)Η κατάργηση της πλήρους μετενέργειας των όρων της ΣΣΕ η οποία πλέον περιορίζεται στον βασικό μισθό και σε 4 επιδόματα (μερική μετενέργεια).
Προσφυγή στη διαιτησία
στ)Η προσωρινή κατάργηση του δικαιώματος μονομερούς προσφυγής στην διαιτησία που ισχύει για την περίοδο 2012-14. Το μέτρο αίρεται μετά από την απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας που κρίνει το μέτρο ως αντισυνταγματικό.
στ)Η εισαγωγή δεύτερου βαθμού διαιτησίας κατά της πρωτοβάθμιας διαιτητικής απόφασης καθυστερώντας την εφαρμογή των διαιτητικών αποφάσεων.
ζ)Η επιβολή οικονομικών, κυρίως, σε βάρος των κοινωνικών κριτηρίων, για την κρίση των μεσολαβητών και των διαιτητών σε περίπτωση προσφυγής στον ΟΜΕΔ.
η)Η επιλογή των μεσολαβητών/διαιτητών με ομόφωνη απόφαση των μελών του ΔΣ του ΟΜΕΔ που απαρτίζεται από εκπροσώπους των συνδικαλιστικών και εργοδοτικών οργανώσεων. Πρόκειται για μέτρο που καταργεί την αρχή της πλειοψηφίας και ευνοεί την αποπομπή των ανεπιθύμητων, για τους εργοδότες , μελών του σώματος.
Οι συλλογικές συμβάσεις μετά τα μνημόνια
- Τι έχει κάνει μέχρι σήμερα η ΝΔ για τις συλλογικές συμβάσεις;
Κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της ΝΔ λαμβάνονται μέτρα που ενισχύουν την απορρύθμιση του συστήματος των ΣΣΕ και της διαιτησίας με πρόσθετες νομοθετικές παρεμβάσεις όπως:
α) Οι ασφυκτικοί περιορισμοί για την εφαρμογή της αρχής της επεκτασιμότητας των ΣΣΕ και ΔΑ που έχει επανέλθει μετά από την αναστολή της κατά την μνημονιακή περίοδο. Πρόκειται για παρεμβάσεις με σωρεία εξαιρέσεων που καθιστούν την εφαρμογή της επέκτασης των ΣΣΕ ιδιαίτερα δυσχερή.
β)Οι ασφυκτικοί περιορισμοί για την εφαρμογή της αρχής της εύνοιας σε περίπτωση συρροής των ΣΣΕ, της οποίας η αναστολή εφαρμογής έχει λήξει με το τέλος των μνημονίων. Η σωρεία εξαιρέσεων ώστε να εφαρμόζονται δυσμενέστερες ΣΣΕ σε επιχειρησιακό και τοπικό επίπεδο από τις αντίστοιχες κλαδικές, καθιστούν την αρχή σε μεγάλο βαθμό ανεφάρμοστη.
γ)Η υποχρέωση εγγραφής των συνδικαλιστικών και εργοδοτικών οργανώσεων (ΓΕΜΗΣΟΕ και ΓΕΜΗΟΕ) με τα αναλυτικά τους στοιχεία να καταχωρούνται σε ειδικό ηλεκτρονικό μητρώο του Υπουργείου Εργασίας. Πρόκειται για πρόσθετο αναγκαίο όρο και για την νόμιμη συμμετοχή στην συλλογική διαπραγμάτευση που δημιουργεί εύλογες αντιδράσεις των συνδικάτων.
δ) Οι ασφυκτικοί περιορισμοί στην εφαρμογή του δικαιώματος στη μονομερή προσφυγή στην διαιτησία καθιστούν ουσιαστικά ανεφάρμοστο το συνταγματικό δικαίωμα.
ε)Η περαιτέρω ενίσχυση των οικονομικών, σε βάρος των κοινωνικών, κριτηρίων για την λήψη των διαιτητικών αποφάσεων (ΔΑ) ευνοεί την μεροληπτική κρίση σε βάρος της εργασίας.
Τι αλλάζει με την «Κοινωνική Συμφωνία» για τις ΣΣΕ
- Ποια μνημονιακά μέτρα καταργεί η κοινωνική συμφωνία;
Τα μέτρα που εισάγει η κοινωνική συμφωνία επιφέρουν κυρίως αλλαγές σε νομοθετικές διατάξεις της τελευταίας εξετίας, παρά συνεπάγονται αλλαγές σε μνημονιακούς νόμους. Ειδικότερα:
Οι αλλαγές ως προς την μνημονιακή νομοθεσία αφορούν:
1. Στην κατάργηση της μερικής μετενέργειας του βασικού μισθού και των 4 επιδομάτων, και στην επιστροφή στην πλήρη μετενέργεια για όλους τους εργασιακούς όρους.
2. Στην κατάργηση του δεύτερου βαθμού διαιτησίας διευκολύνοντας την ταχύτερη εφαρμογή των διαιτητικών αποφάσεων.
Ανέγγιχτος ο πυρήνας των μνημονιακών μέτρων
- Ποια μνημονιακά μέτρα παραμένουν;
Τα μνημονιακά μέτρα που δεν θίγονται αφορούν:
1. Στην διατηρούμενη κρατική αρμοδιότητα για τον καθορισμό των κατώτατων μισθολογικών ορίων ως βασική μνημονιακή υποχρέωση ώστε αυτά να παρακολουθούν τις αντίστοιχες εξελίξεις στις ανταγωνίστριες χώρες της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Το αποτέλεσμα είναι να μειώνεται το μισθολογικό χάσμα μεταξύ της Ελλάδας και των Βαλκανικών χωρών, ενώ ήδη πολλές της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης παρουσιάζουν υψηλότερους ονομαστικούς μισθούς από την Ελλάδα.
2. Στην διατήρηση του σημαντικότερου μέτρου σχετικά με την μετενέργεια, που προβλέπει την έλευσή της μετά από την 3μηνη παράταση ισχύος των ΣΣΕ, αντί της 6μηνης παράτασης της προμνημονιακής νομοθεσίας.
3.Στην διατήρηση των κριτηρίων λήψης των διαιτητικών αποφάσεων με την κυριαρχία των επιχειρημάτων της εργοδοσίας έναντι των υποβαθμισμένων κοινωνικών κριτηρίων.
Η ΝΔ καταργεί δικά της μέτρα για τις συλλογικές συμβάσεις
- Υποστηρίζετε ότι με τη συμφωνία η κυβέρνηση της ΝΔ καταργεί κυρίως δικά της μέτρα. Ποια ειναι αυτά;
Οι αλλαγές σχετικά με προηγούμενα μέτρα της κυβέρνησης αναφέρονται:
1. Στη διευκόλυνση της επεκτασιμότητας των ΣΣΕ με την άρση των περιορισμών και την μείωση του ορίου του 50% σε 40% των καλυπτόμενων για την εφαρμογή της επέκτασης της ΣΣΕ στο σύνολο των εργαζομένων του κλάδου. Επιπλέον, παρακάμπτεται το σχετικό όριο όταν οι κλαδικές ΣΣΕ υπογράφονται από την ΓΣΣΕ με τις αντιπροσωπευτικές εργοδοτικές οργανώσεις.
Πρόκειται για μέτρο που αίρει τους περιορισμούς προηγούμενων κυβερνητικών μέτρων διευκολύνοντας την κάλυψη μεγαλύτερου αριθμού εργαζομένων από συλλογικές ρυθμίσεις.
2. Στην ελάφρυνση των στοιχείων που καταχωρούνται από τις εμπλεκόμενες οργανώσεις στα ηλεκτρονικά μητρώα του Υπουργείου Εργασίας.
3. Στη μείωση των όρων ελέγχου των νόμιμων προϋποθέσεων, που παραμένουν σταθερές, για τη μονομερή προσφυγή στην διαιτησία με την καθιέρωση προελέγχου από τριμελή επιτροπή του ΟΜΕΔ.
Ποια μέτρα της ΝΔ παραμένουν
- Ποια είναι τα κυβερνητικά μέτρα για τις ΣΣΕ που διατηρούνται;
Τα μέτρα της κυβέρνησης που δεν αλλάζουν αφορούν:
1.Στην διατήρηση της πληθώρας των εξαιρέσεων για την εφαρμογή της αρχής της εύνοιας σε περίπτωση συρροής ΣΣΕ με την εκτεταμένη δυνατότητα εφαρμογής των δυσμενέστερων ρυθμίσεων και την ενίσχυση των μισθολογικών ανισοτήτων στον ίδιο κλάδο.
2.Διατήρηση των ασφυκτικών νόμιμων προϋποθέσεων για την μονομερή προσφυγή στην διαιτησία διατηρώντας τις δυσκολίες ύπαρξης συλλογικής ρύθμισης σε περίπτωση αδιαλλαξίας των εργοδοτών.
Δεν αντιστρέφεται η εργασιακή απορρύθμιση
- Τι κερδίζουν στην πράξη οι εργαζόμενοι από τη συμφωνία για τις συλλογικές συμβάσεις;
Η τριμερής συμφωνία για τις ΣΣΕ αποτελεί θετική εξέλιξη στην κατεύθυνση της κάλυψης μεγαλύτερου μέρους εργαζομένων από συλλογικές ρυθμίσεις μετά την δραματική υποχώρηση του ρόλου τους από τα χρόνια των μνημονίων.
Πρόκειται για μέτρα που δεν αναιρούν σημαντικούς μνημονιακούς νόμους αλλά κυρίως κυβερνητικά μέτρα της μεταμνημονιακής περιόδου κάτω από την πίεση της σχετικής κοινοτικής οδηγίας.
Σημαντικότερη εξέλιξη είναι η διευκόλυνση της επεκτασιμότητας των ΣΣΕ για την κάλυψη μεγαλύτερου τμήματος της μισθωτής εργασίας ενώ βασικά ζητήματα όπως η αρχή της εύνοιας παραμένει αλλοιωμένη, ενώ η υποχρεωτική διαιτησία και οι όροι έλευσης της μετενέργειας παραμένουν χωρίς ουσιαστικές αλλαγές.
Οι εξελίξεις στην επεκτασιμότητα θα ενισχύσουν τον ρόλο των ΣΣΕ και των συνδικάτων που έχουν υποστεί σοβαρά πλήγματα τα τελευταία χρόνια.
Πρόκειται, ωστόσο, για μέτρα που υπολείπονται σε μεγάλο βαθμό από την αλλαγή της εικόνας της μισθωτής εργασίας που βιώνει τον καταιγισμό μέτρων εργασιακής απορρύθμισης, που για την αντιστροφή της απαιτούνται γενναίες και πολλαπλές παρεμβάσεις από ένα άλλο πολιτικό και κοινωνικό συσχετισμό.
