Μια νέα δύναμη, η οποία θα μπορούσε να συμβάλει στην αντιμετώπιση μιας σειράς σύγχρονων προκλήσεων και νέων κρίσεων, έχει γίνει αντικείμενο των πολιτικών συζητήσεων. Πρόκειται για την κοινωνική καινοτομία.
Η κοινωνική καινοτομία θεωρείται πλέον η προσέγγιση για την εύρεση λύσεων σε σύνθετα προβλήματα όπως η παγκόσμια πολιτική υγείας, κοινωνικής φροντίδας, εκπαίδευσης, ενέργειας και περιβάλλοντος. Και πλέον έχουν πολλαπλασιαστεί δημόσια προγράμματα που υποστηρίζουν και αναλύουν την κοινωνική καινοτομία σε ποικίλους τομείς πολιτικής. Είναι μια άλλη όψη της καινοτομίας, που πράγματι αλλάζει τον κόσμο μας.
Μια ήσυχη επανάσταση
Η Σοφία Λάι Αμάντιο, του Πανεπιστημίου της Λισαβόνας, και ο Γιούργκεν Χόλβαλντ, του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου του Ντόρτμουντ, σε άρθρο τους στο Social Europe, μιλούν για μια αθόρυβη επανάσταση. Η κοινωνική καινοτομία ευδοκιμεί με την αλληλεπίδραση μεταξύ διαφορετικών φορέων από την κοινωνία των πολιτών, τις επιχειρήσεις, την πολιτική και την επιστήμη. Οι ενδιαφερόμενοι συνεργάζονται για τη σύλληψη, την εφαρμογή και τη διάδοση νέων κοινωνικών πρακτικών και θεσμών, εργαζόμενοι από διαφορετικές τομεακές προοπτικές. Και μπορεί να έχουν αποκλίνοντες στόχους, συχνά όμως συνδημιουργούν.
Για τον λόγο αυτό, επισημαίνουν οι Αμάντιο και Χόλβαλντ, η κοινωνική καινοτομία αναδεικνύεται ως ξεχωριστός τρόπος κοινωνικής αλλαγής και μετασχηματισμού. Και είναι ιδιαίτερα ζωτικής σημασίας όταν οι αγορές και η πολιτική δεν καταφέρνουν να προσφέρουν λύσεις.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, γίνεται προσπάθεια ενσωμάτωσης της κοινωνικής καινοτομίας. Αυτή η ενσωμάτωση αφορά τον επαναπροσδιορισμό της παροχής κοινωνικής πρόνοιας, την οικοδόμηση οικονομιών χωρίς αποκλεισμούς και την αντιμετώπιση προβλημάτων που ούτε οι μηχανισμοί της αγοράς ούτε η κρατική παρέμβαση μπορούσαν να λύσουν από μόνες τους.
Από κρίση σε κρίση
Το ταξίδι προς την κοινωνική καινοτομία ξεκίνησε με την οικονομική κρίση του 2006-2007. Τότε οι Ευρωπαίοι ηγέτες ανακάλυψαν ότι η παραδοσιακή πολιτική καινοτομίας ήταν ανεπαρκής για να αντιμετωπίσει τις πολλαπλές, πολύπλοκες και αλληλένδετες παγκόσμιες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες. Τα παλιά μέσα και στρατηγικές αποδείχθηκαν ανεπαρκή για το έργο που είχε αναληφθεί. Και το σημαντικό ήταν ότι πήγαν πέρα από τη στείρα συζήτηση μεταξύ λιτότητας και δαπανών.
Η Ευρώπη υιοθέτησε νέες προσεγγίσεις. Δηλαδή, συνδημιουργία, συμμετοχή των πολιτών και συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα για το κοινό καλό. Δηλαδή αναγνώρισε ότι οι προκλήσεις του 21ου αιώνα απαιτούν θεμελιωδώς διαφορετικά εργαλεία και νοοτροπίες.
Τα πρώτα βήματα έγιναν τη δεκαετία του 1990, με προγράμματα-πλαίσια που αναβάθμισαν σημαντικά την κοινωνική διάσταση σε σχέση με την έρευνα και καινοτομία που προσανατολίζεται στην τεχνολογία. Παράδειγμα η κοινοτική πρωτοβουλία EQUAL, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, που σήμερα αναγνωρίζεται ως ακρογωνιαίος λίθος της στρατηγικής της ΕΕ για την κοινωνική καινοτομία. Το πρόγραμμα EQUAL έδωσε ισχυρή έμφαση στην κοινωνική καινοτομία ως μέσο καταπολέμησης των διακρίσεων και των ανισοτήτων στην αγορά εργασίας. Και καθώς ήταν σχεδιασμένο ως εργαστήριο πειραματισμού, δοκίμασε και διέδωσε καινοτόμες λύσεις, ενσωμάτωσε ορθές πρακτικές και προώθησε τη διακρατική συνεργασία. Έκτοτε, είναι αναπόσπαστο μέρος της ευρωπαϊκής πολιτικής καινοτομίας.
Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων
Το επόμενο ορόσημο ήταν ο Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων (2017), που έθεσε την κοινωνική καινοτομία ως μοχλό για τον εκσυγχρονισμό των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας. Σύμφωνα με την Μαριάν Τίσεν, αρμόδια για την απασχόληση στην Κομισιόν του Ζαν Κλοντ Γιούνκερ (2014-2019), πρόκειται για ηθική επιταγή και ως καθοριστική για το μέλλον της Ευρώπης.
Και ο τότε επίτροπος Έρευνας, Επιστήμης και Καινοτομίας, Κάρλος Μοέδας, διοχέτευσε πόρους στη χρηματοδότηση του προγράμματος Horizon 2020. Είπε ότι η ΕΕ θα πρέπει να υποστηρίξει την κοινωνική καινοτομία όχι «επειδή είναι μοντέρνα, αλλά επειδή είναι το μέλλον». Έτσι, ενσωματώθηκε στην υπόσχεση του προγράμματος «Ευρώπη 2020» για «έξυπνη, βιώσιμη, χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη». Μέσω αυτής δημιουργήθηκαν μια νέα γενιά έργων που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ και ενσωμάτωσαν θεωρητικές και εμπειρικές γνώσεις από προηγούμενες πρωτοβουλίες κοινωνικής καινοτομίας.
Στην Κομισιόν της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν η κοινωνική καινοτομία έχει ενσωματωθεί στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, στο Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Οικονομία και στον κανονισμό ESF+. Ο επίτροπος, αρμόδιος για θέματα Εργασίας, Νίκολας Σμιτ, την έχει συνδέσει με τη «δίκαιη μετάβαση», μιλώντας για πυλώνα του μοντέλου καινοτομίας της ΕΕ.
Πώς οι υποδομές επιτρέπουν την αλλαγή
Οι συγγραφείς του άρθρου επισημαίνουν ότι η θεσμική αρχιτεκτονική που υποστηρίζει την κοινωνική καινοτομία έχει επεκταθεί δραματικά. Φορείς είναι το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Δίκτυο και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο+ (ΕΚΤ+), που υποστηρίζουν πολλαπλά προγράμματα, τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε επίπεδο κρατών μελών.
Στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Κέντρου Ικανοτήτων για την Κοινωνική Καινοτομία, οργανώνονται διακρατικές προσκλήσεις υποβολής προτάσεων, συλλέγονται, αξιολογούνται, αναπτύσσονται, επικυρώνονται και διαδίδονται κατάλληλα εργαλεία και μέθοδοι. Εθνικά Κέντρα Ικανοτήτων για την Κοινωνική Καινοτομία έχουν εμφανιστεί σε σχεδόν όλα τα κράτη μέλη. Ρόλος τους είναι να υποστηρίζουν τις διαχειριστικές αρχές να προγραμματίζουν και να εφαρμόζουν δράσεις κοινωνικής καινοτομίας, παρέχοντας μέτρα ανάπτυξης ικανοτήτων και δικτύωσης για οργανισμούς επί τόπου.
Γραφειοκρατία και λιτότητα
Το τοπίο σχετικά με την κοινωνική καινοτομία, επισημαίνουν οι Αμάντιο και Χόλβαλντ, έχεις σημειώσει εντυπωσιακή ανάπτυξη από το 2010. Έχουν υλοποιηθεί πιλοτικά προγράμματα ψηφιακής κοινωνικής καινοτομίας και εργαστήρια αστικής διαβίωσης, αλλά και ομόλογα αντίκτυπου έως ευρωπαϊκούς διαγωνισμούς. Ωστόσο, ο δρόμος είναι πολύ μακρύς έως τη συστηματική ανάπτυξη της κοινωνικής καινοτομίας.
Πολύ συχνά, η κοινωνική καινοτομία έχει χαρακτηριστεί υποκατάστατο, αντί για εκσυγχρονισμό και ενίσχυση, του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου. Η μέτρηση του αντίκτυπου παραμένει αδύναμη. Ο ορισμός της έννοιας «κοινωνική καινοτομία» μετατοπίζονται από τη μία γενική διεύθυνση της ΕΕ στην άλλη. Οι επικριτές προειδοποιούν για τεχνοκρατική κατάληψη: ότι αυτό που ξεκίνησε ως ενέργεια βάσης κινδυνεύει να τιθασευτεί από τη γραφειοκρατία.
Επίσης, εντός των θεσμών δεν υπάρχει κοινή γραμμή για το τι είναι και πώς πρέπει να αξιοποιηθεί η κοινωνική καινοτομία. Το ESF+ το 2024 την αντιμετώπισε ως περιφερειακή πολιτική. Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή την χαρακτήρισε απαραίτητη για την ανθεκτικότητα, τη δημοκρατία και τον μετασχηματισμό της διακυβέρνησης. Οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι η ΕΕ δεν έχει ακόμη αποφασίσει τι είναι η κοινωνική καινοτομία. Είναι μια αναγκαιότητα, ευθυγραμμισμένη με όλες αυτές τις προσπάθειες από το 1992, ή απλώς μια πολυτέλεια σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από τις τεχνολογικές επιταγές;
Η ανησυχία είναι ότι η εύθραυστη συναίνεση της Ευρώπης για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση μπορεί να καταρρέει. Το Εαρινό Πακέτο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου του 2025 μετέφερε σιωπηλά την εστίαση πίσω στην ανταγωνιστικότητα και τη δημοσιονομική σταθερότητα. Κάνει ελάχιστη αναφορά στην κοινωνική καινοτομία. Εάν επιστρέψει η λιτότητα, επισημαίνουν οι Αμάντιο και Χόλβαλντ, όσα κερδήθηκαν με πολύ αγώνα, μπορεί να χαθούν.
Πολιτική-καταλύτης
Σε πολλές χώρες, η προώθηση της κοινωνικής καινοτομίας έχει ήδη χρησιμεύσει ως καταλύτης για διάφορους φορείς. Τους επέτρεψε να αναπτύξουν νέους τρόπους εργασίας, να έχουν πρόσβαση σε νέες πηγές χρηματοδότησης και να αξιοποιήσουν υποστηρικτικές υποδομές. Έχει οδηγήσει σε μια γενική συζήτηση σχετικά με τη μελλοντική κατεύθυνση της πολιτικής καινοτομίας. Αναδύονται τα περιγράμματα ενός νέου παραδείγματος καινοτομίας που αποτυπώνει και διασυνδέει επαρκώς την ποικιλομορφία των καινοτομιών στην κοινωνία, εστιάζοντας πέρα από τον οικονομικό αντίκτυπο στη συμβολή τους στην υπερνίκηση των κοινωνικών προκλήσεων.
Αυτό, σύμφωνα με τους συγγραφείς, συνεπάγεται έναν μετασχηματισμένο ρόλο για τη δημόσια πολιτική και την κυβέρνηση. Θα πρέπει να δημιουργηθούν τα κατάλληλα πλαίσια και δομές υποστήριξης, να ενσωματωθούν πόροι από τις επιχειρήσεις και την κοινωνία των πολιτών, και να υπάρξει υποστηρικτική δράση από την επιστήμη και τα πανεπιστήμια. Ιδιαίτερα στην ανάπτυξη υποστηρικτικών οικοσυστημάτων, οι κοινωνικές και τεχνολογικές καινοτομίες θα μπορούσαν να διαμορφωθούν από κοινού στο συστημικό τους πλαίσιο μέσω της αλληλεπίδρασης φορέων από διαφορετικά υποσυστήματα. Θα μπορούσαν να υλοποιηθούν διαδικασίες κοινωνικής μάθησης και να αντιμετωπιστούν οι εθνικές και τοπικές προκλήσεις με θεμελιωδώς νέους τρόπους.
Μια ολοκληρωμένη πολιτική
Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις παραμένει η ενσωμάτωση των κοινωνικών καινοτομιών σε μια συνολική πολιτική καινοτομίας και η ανάπτυξη κατάλληλων υποδομών και χρηματοδοτικών μέσων. Παράδειγμα είναι το σχέδιο «Βιομηχανία 5.0», που προσφέρει νέους ορίζοντες για την καθιέρωση του παραδείγματος κοινωνικής καινοτομίας στη βιομηχανία, προσανατολίζοντάς την περαιτέρω προς τις κοινωνικές προκλήσεις και ανάγκες.
Αυτή η ολοκληρωμένη κατανόηση της καινοτομίας μπορεί να γίνει το θεμέλιο μιας πολιτικής καινοτομίας σε όλο το φάσμα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Και οι κρίσεις το αποδεικνύουν: Όταν έρχεται μια κρίση, η κοινωνική καινοτομία αναδύεται. Η εμπειρία έχει δείξει αμέτρητες προσεγγίσεις και επιτυχημένες πρωτοβουλίες που καταδεικνύουν τα δυνατά σημεία και τις δυνατότητες της κοινωνικής καινοτομίας για την αντιμετώπιση των μεγάλων κοινωνικών προκλήσεων και την ανοίγουν νέους δρόμους για ένα βιώσιμο μέλλον.
Εάν η πολιτική καινοτομίας επιστρέψει στον τεχνολογικό και οικονομικό προσανατολισμό του παρελθόντος, το τίμημα θα είναι μεγάλο όχι μόνο για τις Βρυξέλλες αλλά και στην καθημερινή ζωή των Ευρωπαίων.
