Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι τα καρτέλ είναι αθέμιτες συμπράξεις (συμπαιγνίες), μεταξύ ανταγωνιστικών εταιρειών, για να ελέγξουν τις τιμές. Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι τα καρτέλ απαγορεύονται από το δίκαιο του ανταγωνισμού, και τιμωρούνται αυστηρά, εφόσον πιαστούν να παρανομούν, και εφόσον η υπόθεση κερδηθεί δικαστικά
Τι συμβαίνει όμως όταν το καρτέλ δεν δημιουργείται από ανθρώπους αλλά από αλγοριθμικά συστήματα; Δεν πρόκειται για σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά για διαδεδομένη πρακτική, ως επί το πλείστον νόμιμη.
Στις ΗΠΑ ένα από τα πλέον διαδεδομένα προγράμματα καθορισμού τιμών μέσω αλγορίθμων είναι το Real Page και αφορά την αγορά ενοικίασης και πώλησης ακινήτων.
«Αν είστε ενοικιαστής, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ο σπιτονοικοκύρης σας να χρησιμοποιεί το RealPage για να ορίσει το μηναίο ενοίκιο που σας χρεώνει», γράφει σε εκτενές αφιέρωμα για τα «αλγοριθμικά καρτέλ» το αμερικάνικο περιοδικό Αtlantic.
Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, αυτό που βιώνουν ήδη εκατομμύρια καταναλωτές, και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, δεν είναι παρά το ξεκίνημα μιας «δυστοπίας καθορισμού τιμών, μέσω Τεχνητής Νοημοσύνης».
Η «αλγοριθμική τιμολόγηση» στην ΕΕ
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη ασχοληθεί με το φαινόμενο της «προσωποποιημένης τιμολόγησης» (personalized pricing), η οποία συνήθως χρησιμοποιεί αλγοριθμικά μοντέλα.
H Επιτροπή Εσωτερικής Αγοράς και Προστασίας των Καταναλωτών (ΙΜCO Committee) του Ευρωκοινοβουλίου, ορίζει την πρακτική της προσωποποιημένης τιμολόγησης ως εξής: Διαφοροποίηση τιμών σε ομοειδή προϊόντα ή υπηρεσίες, βασισμένη σε πληροφορίες που συγκεντρώνει μια εμπορική επιχείρηση για έναν δυνητικό αγοραστή.
Η προσωποποιημένη τιμολόγηση, συνεχίζει η Επιτροπή, έχει καταστεί δυνατή επειδή «οι εμπορικές επιχειρήσεις, έχουν αποκτήσει, με νόμιμους ή παράνομους τρόπους, προσωπικά δεδομένα, τα οποία επεξεργάζονται μέσω αλγορίθμων, για να κατανοήσουν τις προσωπικές προτιμήσεις και τις καταναλωτικές συνήθειες κάθε αγοραστή. Η προσωποποιημένη τιμολόγηση, επιτρέπει στις επιχειρήσεις να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, εκμεταλλευόμενες την προθυμία των συγκεκριμένων αγοραστών να πληρώσουν για μια υπηρεσία–προϊόν».
Επιστημονικές μελέτες αποδεικνύουν ότι η χρήση αλγοριθμικών συστημάτων τιμολόγησης μπορεί να οδηγήσει σε φουσκωμένες τιμές
Η προσωποποιημένη τιμολόγηση από μόνη της δεν είναι παράνομη, αλλά κάποιες μορφές της χαρακτηρίζονται «προβληματικές», ιδίως όταν τιμολογούν με βάση προσωπικά χαρακτηριστικά του κάθε αγοραστή, παραβιάζοντας τους νόμους κατά των διακρίσεων.
Υπογραμμίζεται μάλιστα ότι το νομικό οπλοστάσιο που έχει στη διάθεσή της η ΕΕ για τον έλεγχο αυτών των πρακτικών, όπως ο Κανονισμός για την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων (GDPR) και ο νόμος για την προστασία των καταναλωτών, δεν επαρκούν πάνοτε, αφού οι επιχειρήσεις βρίσκουν «παραθυράκια» να τους παρακάμψουν.
Ο «αλγοριθμικός καθορισμός τιμών» (algorithmic price fixing), δεν είναι ταυτόσημος με την «προσωποιημένη τιμολόγηση», αλλά χρησιμοποιεί αντίστοιχες πρακτικές.
Πώς λειτουργούν τα «αλγοριθμικά» καρτέλ
Παραδοσιακά ο «καθορισμός τιμών», ή πιο εκλαϊκευμένα το «στήσιμο» των τιμών, σημαίνει ότι τα στελέχη αντίπαλων εταιρειών, συνεννοούνται κρυφά για να χρεώνουν την ίδια, συνήθως φουσκωμένη, τιμή για τα προϊόντα τους.
Όσο περισσότεροι χρησιμοποιήσουν το πρόγραμμα αλγορίθμων, το αποτέλεσμα μοιάζει με παραδοσιακό καρτέλ
Με τη χρήση της τεχνολογίας δε χρειάζεται οι διευθυντές των εταιριών να κρυφτούν πίσω από κλειστές πόρτες. Απλά μπορούν να αναθέσουν σε κάποιον τρίτο – στη συγκεκριμένη περίπτωση ένα «έξυπνο» λογισμικό, να καθορίσει τις τιμές για λογαριασμό τους.
Το πρόβλημα, που έχει ήδη παρατηρηθεί στην αγορά ενοικίασης ακινήτων στις ΗΠΑ, είναι το εξής:
Αν αρκετοί ιδιοκτήτες τροφοδοτούν το λογισμικό «διαχείρισης ακινήτων» με τα δεδομένα τους, ο αλγόριθμος, ο οποίος γνωρίζει τι χρεώνουν οι ανταγωνιστές, φτιάχνει μια φόρμουλα καθορισμού ενοικίων. Όσο περισσότεροι χρησιμοποιήσουν το πρόγραμμα αλγορίθμων, τόσο το αποτέλεσμα θυμίζει παραδοσιακό καρτέλ: «στημένες» αυξήσεις τιμών, χωρίς να χρειάζονται μυστικές συμφωνίες κάτω από το τραπέζι.
Αγωγές κατά των Εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης
Στις ΗΠΑ έχουν ξεκινήσει οι αγωγές κατά της εφαρμογής Real Page, όχι μόνο από καταναλωτές, αλλά και από γενικούς εισαγγελείς. Οι ενάγοντες υποστηρίζουν ότι οι ιδιοκτήτες τροφοδοτούν την ιστοσελίδα με άκρως εμπιστευτικές πληροφορίες, ότι ενθαρρύνουν τους ανταγωνιστές τους να κάνουν το ίδιο, και ότι η ίδια η εφαρμογή πιέζει τους ιδιοκτήτες να συμμορφωθούν με τις προτάσεις της, αλλιώς τους «αποβάλλει» από την πλατφόρμα.
Αντίστοιχες αγωγές έχουν υποβληθεί και κατά άλλων κλάδων που χρησιμοποιούν λογισμικά αλγορίθμων – μεταξύ άλλων στην ιδιωτική ασφάλιση, τη βιομηχανία ελαστικών και τη βιομηχανία κρέατος. Όμως οι υποθέσεις είναι δύσκολο να κερδηθούν νομικά, αφού χρειάζονται ατράνταχτες αποδείξεις, στις οποίες οι αρχές δεν έχουν πρόσβαση.
Πρόσφατα η πολιτεία του Σαν Φρανσίσκο ψήφισε νόμο που απαγορεύει τη χρήση λογισμικών που χρησιμοποιούν αλγόριθμους για τον καθορισμό τιμών στα ενοίκια. Αντίστοιχα, δημοκρατικοί γερουσιαστές παρουσίασαν νομοσχέδιο που θα επικαιροποιήσει την νομοθεσία για τον ανταγωνισμό ώστε να περιλαμβάνει την ανταλλαγή πληροφοριών μέσω αλγόριθμου τιμολόγησης για να «φουσκώσουν» τις τιμές. Όμως είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν θα ψηφιστεί.
Τα καρτέλ των αλγορίθμων στην Ευρώπη
Στην Ευρώπη ισχύουν παρόμοια προβλήματα. Η Επιτροπή για την Προστασία των Καταναλωτών συστήνει να διευκολύνονται οι αρχές Ανταγωνισμού στην έρευνά τους, π.χ. με το να έχουν πρόσβαση στους αλγόριθμους που χρησιμοποιούν οι εταιρείες.
Στην ΕΕ έχουν γίνει μελέτες που αποδεικνύουν ότι η χρήση αλγοριθμικών συστημάτων τιμολόγησης μπορεί να οδηγήσει σε φουσκωμένες τιμές. Έρευνα για τον κλάδο των πρατηρίων καυσίμων στη Γερμανία, κατέληξε στα εξής συμπεράσματα: Όταν μια μεγάλη αλυσίδα καυσίμων εφάρμοσε πρόγραμμα αλγοριθμικής τιμολόγησης, δεν υπήρξε μεταβολή στα περιθώρια κέρδους. Όταν όμως δύο μεγάλοι παίκτες υιοθέτησαν διαφορετικά προγράμματα αλγοριθμικής τιμολόγησης, τα περιθώρια κέρδους αυξήθηκαν και για τους δύο κατά 38%.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι αλγόριθμοι μαθαίνουν να «συνεννοούνται» μεταξύ τους, εξηγεί στο Αtlantic, ο καθηγητής νομικής και συγγραφέας Μόρις Στακ, πρώην εισαγγελέας του Υπουργείου Δικαιοσύνης των ΗΠΑ, ειδικός στο αντιμονοπωλιακό δίκαιο.
Αν αυτό συνεχιστεί, «θα βρεθούμε αντιμέτωποι με ένα σύστημα καθορισμού τιμών, σε μια κλίμακα που δεν έχουμε δει ποτέ στο παρελθόν», καταλήγει ο καθηγητής.
Εν τω μεταξύ, προειδοποιεί το Atlantic, όλο και περισσότερες εταιρείες βρίσκουν τρόπους να χρησιμοποιούν αλγόριθμους για τον καθορισμό των τιμών. Αν τα εργαλεία αυτά επιτρέπουν τον de facto καθορισμό τιμών και καταφέρουν να αποφύγουν τον νομικό έλεγχο, το αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι ένα είδος δυστοπίας τιμολόγησης, όπου ο ανταγωνισμός για τη δημιουργία καλύτερων προϊόντων και χαμηλότερων τιμών θα αντικατασταθεί από τον συντονισμό για τη διατήρηση των τιμών σε υψηλά επίπεδα, και τη μεγιστοποίηση των κερδών. Αυτό θα σήμαινε μόνιμα υψηλότερο κόστος για τους καταναλωτές – ένας πληθωριστικός εφιάλτης χωρίς τέλος.
